Issn 2181-9580 toshkent davlat pedagogika universiteti ilmiy axborotlari ilmiy-nazariy jurnali

 
Keywords:
etymology, word history, word structure, core, morpheme, morpheme, 
simplification, diachronic, synchronous, model, mold, leading morpheme, auxiliary 
morpheme, word-for-word, word-formation , transposition, conversion. 
O‘zbek tili morfem qurilish birliklari – o‘zak va morfemalarni ma’no tovlanishlariga ega 
bo‘lmagan faqat bir ma’no ifodalaydigan birliklar sifatida talqin etish tilshunoslikka doir 
adabiyotlarda keng tarqalgan. Har qanday tilda bo‘lgani kabi turkiy tillar, xususan, o‘zbek tili 
morfem qurilishi birliklari qamrov doirasi uchun so‘z tarkibining o‘zgarishi natijasida sodir 
bo‘ladigan soddalanish hodisasining xosligi, til tizimidagi uzluksiz tarixiy jarayonlarning 
ma’lum ko‘rinishi bo‘lib, muayyan sinxron va diaxron davrlarda shakl va mazmunning 
turlicha munosabatlarini aks ettiradi. 
Til qurilishining har bir sathi o‘ziga xos yo‘li va rivojlanish qonun-qoidalariga ega. 
Masalan, o‘zbek tili lug‘at tarkibining rivojlanishi shu sistemaga xos til birliklarining tez 
sur’atlarda ko‘payishi bilan xarakterlanadi. Bu jarayonda o‘zbek tilining o‘z imkoniyatlari 
asosida yangi so‘zlar yasash, o‘zga tillardan so‘z o‘zlashtirish kabi omillar muhim rol o‘ynaydi. 
So‘z tarkibining rivojlanishida esa bunday hodisalar deyarli kuzatilmaydi. Masalan, morfema 
yasalmaydi, o‘zga tillarga oid morfemani o‘zlashtirish ham juda kam uchraydigan hodisa. 
Ammo, so‘zlarning etimologiyasiga nazar tashlansa, ularning turli yo‘llar bilan o‘zgarishga 
uchraganligini ko‘rish mumkin.
Etimologiya yunoncha “etymologia”: “etymon” – “haqiqat”, “so‘zning haqiqiy 
ma’nosi”, “logos” – “tushuncha”, “ta’limot” so‘zlaridan olingan bo‘lib, so‘z va 
morfemalarning kelib chiqishi va tarixini o‘rganuvchi tilshunoslik bo‘limi hisoblanadi.
1
Etimologiya so‘zning tarixan qanday ma’no anglatganligi va hozirgi vaqtda qanday ma’no 
anglatishini, so‘z ma’nosida qanday o‘zgarish yuz berganligini aniqlaydi. Shuningdek, 
etimologiya so‘z tarkibini diaxron va sinxron davrlarda o‘rganadi: so‘z ilgari qanday qismlarga 
ajratilgan va hozir qanday qismlarga ajratilishi; so‘zning qaysi qismi endi ajratilmaydigan 
darajaga kelib qolganligi; tarkibli so‘zning tub so‘zga aylanish omillariga etimologiyaning 
asosiy o‘rganish muammolari sifatida qaraladi.
1
Hojiyev A. Tilshunoslik terminlarining izohli lug‘ati. –Toshkent: 2002. –B. 136. 
239

---