|
TOSHKENT DAVLAT PEDAGOGIKA UNIVERSITETI ILMIY AXBOROTLARI
2020/2
qilib yurgan eri timsolida ifodalanishini kuzatamiz. Eng xarakterlisi, yozuvchi konsepsiyasi
asarda xarobaga aylangan Tursoriya shahri surati orqali aks etgan g‘oyada ifodalanadi. Kezi
kelganda aytib o‘tish joizki, “Tun panjaralari” qissasi boshqa asarlarning yozilishi uchun ham
asos bo‘lib xizmat qilgan. Asar qahramoni – yozuvchini iztirobga solayotgan omillardan biri
uning o‘zligini izlashga undovchi xayoliy olami – Tursoriyadir. N.Eshonqulning “Xaroba
shahar surati” hikoyasida ham asar qahramoni doimo Tursoriya sari intiladi.
Ma’naviy
xarobalik – yozuvchi tomonidan topilgan ajoyib topilma. Tursoriya haqidagi afsona
qahramon anglab etgan haqiqat. Xaroba shahar surati, ya’ni Tursoriya yozuvchining foniy
(ijtimoiy) dunyodagi ko‘ngil xarobalari. Yozuvchi mana shu xarobalar oralab boqiylikka, ya’ni
Tursoriyaga intiladi. Unda faqat shaxs maqomiga ega bo‘lgan kishilargina boqiy dunyoda
erishadi. Asardagi falsafiy mazmun foniy dunyoda o‘zingni poklab, izlab, izlaganingga boqiy
dunyoda erishasan, degan sharqona qarashda aks etgan. Ushbu asarlardagi Tursoriya degan
makon qayerdan kelib chiqqani, albatta, bir mutaxassis sifatida bizni ham, o‘quvchilarni ham
qiziqtiradi. Bu borada bizda uchta versiya mavjud. Birinchi versiya, yozuvchi tug‘ilib-o‘sgan
qishloq – Tersota nomi bilan bog‘liq. Yozuvchi ongidagi o‘z qishlog‘i obrazi, shahar va ijtimoiy
hayotning qing‘irliklaridan holi bolaligi o‘tgan makon Tursoriya idealiga asos bo‘lgan bo‘lishi
mumkin. Ikkinchi versiya, turkiy “tur” va forscha “sar” (bosh) so‘zlarining qo‘shilishi orqali
yasalgan qo‘shma so‘z bo‘lib, aql (aql boshda bo‘ladi-da!) maqomida turmoq, dunyo
qing‘irliklariga aql ko‘zi bilan qaramoqni bildirishi ham ehtimol. Oxirgi versiya esa bir muncha
ijtimoiy mazmunga ega. Ya’ni yozuvchi bu makon atamasi bilan “turk” yoki “turkiylik” “sari”
(tomonga) degan ijtimoiy jihatdan ideal g‘oyani ilgari surgan bo‘lishi haqiqatga yaqinroq.
Tarixiy-badiiy asarlar (Burhoniddin Rabg‘uziy “Qisas ul-anbiyo”, Mirzo Ulug‘bek “To‘rt ulus
tarixi”, Muhammadrizo Ogahiy “Zubdat ut-tavorix”)da qayd etilishicha, turkiy qavmlar
otasining asl ismi Tur bo‘lgan. N.Eshonqul nasridagi yetakchi poetik pafos milliylik ekanini
e’tiborga olib qaraydigan bo‘lsak, shu versiya haqiqatga yaqinroq tuyuladi.
Ta’kidlaganimizdek,
N.Eshonqul
adabiy-estetik
qarashlarining
ikkinchi
asosiy
yo‘nalishlaridan yana birini milliylik, odamiylik, ijtimoiy gumanizm kabi g‘oyalar tashkil etadi.
Adibning madaniyat haqidagi fikr-mulohazalari ham alohida o‘ringa ega. Muallif “Tun
panjaralari” qissasining yozilishiga turtki bergan sabablar ichida eng birinchisi sifatida
J.P.Sartrning “So‘z” qissasi va unda yozuvchining o‘zini shafqatsiz fosh qilishi, hayotni kashf
qilish uchun yashamaslik kerak, degan xulosasi ekanini qayd etadi. “Tun panjaralari”
qissasidagi qahramon – atrofdagi holat va fikr turg‘unligidan bezgan, “o‘zini o‘z xayoliga
bandi qilgan, o‘zini izlayotgan odam.”
1
Shu nuqtayi nazardan yondashsak, asar qahramoni
o‘z ko‘ngil olamini, ichki tug‘yonlarini ayovsiz fosh etuvchi kimsadir. Yozuvchining adabiy-
estetik qarashlarida ilgari surilgan masalalardan yana bittasi yaratilayotgan asarlar har biri
ijtimoiylik bilan u yoki bu darajada bog‘lanishdadir, degan fikrlarida ko‘zga tashlanadi.
N.Eshonqul o‘z asarlarida ijtimoiy mazmunni mutlaq inkor etmaydi. Bu uning G‘arb
modernistlaridan farq qiladigan muhim jihatlaridan biridir.
Xullas, yozuvchining adabiyot haqidagi asosiy kuzatishlari asosida adabiy-estetik
pozitsiyasini belgilash hamda ushbu pozitsiyaning o‘z asarlarida namoyon bo‘lish usul va
tamoyillarini ochib berish yozuvchi ijodiy laboratoriyasi va ijod psixologiyasini o‘rganishning
muhim jihatlaridan biridir. N.Eshonqul qarashlarida har bir ijodkor o‘z “men”iga ega bo‘lishi
uchun tashqi omillardan tashqari o‘z ichki olamiga – shaxsiyatini namoyon qiladigan
tafakkur, tasavvur olamiga ega bo‘lmog‘i lozimligi o‘z aksini topgan. Bunday xulosalar
1
Эшонқул Н. Шу китоб. – Б.68-69.
237
Do'stlaringiz bilan baham: |
