|
ILMIY AXBOROTNOMA
TARIX
2016-yil, 2-son
boshqarmasiga, 3) Imperator Arxeologiya Komissiyasiga va 4) xususiy sarmoyadorlarga “Turkiston
o‘lkasi va Buxoro xonligi aholisi o‘rtasida Samarqand shahridagi qadimiy yodgorliklarni ta’mirlash va
tuzatish uchun maxsus fondni to‘ldirishga obuna ochish uchun rusxat berilishi” masalasini qo‘ydi.
“Menimcha, – deb yozgan edi V.L.Vyatkin, – musulmonlarning “savob” ishga hayrixohligi va shaxsiy
saxovatpeshaligi, ularga tegishli bo‘lgan muqaddas qadamjolar – qadimiy yodgorliklarning holatini
qo‘llab-quvvatlashni da’vat etuvchi obuna varaqalarini aholi o‘rtasida ma’muriyat va obro‘li shaxslar
orqali tarqata olsak o‘zining ijobiy natijalarini berishi kerak” [14].
Bundan bir yil oldin, 1902-yilda V.L.Vyatkin mahalliy matbuot sahifalarida nashr etilgan
maqolasida ham Samarqanddagi yodgorliklarning xaroba ahvolda ekanligini ta’kidlab, rasmiy
hokimiyatni ularni saqlash uchun mas’uliyatli bo‘lishga chaqirgan va bu haqda: “...Biz madaniy-
tarixiy jihatdan bebaho bo‘lgan qadimiyatning ajoyib yodgorliklar haqida qayg‘urishimiz lozim va bu
hokimiyat zimmasida bo‘lishi kerak” [15], – deb yozgan edi.
Shahardagi me’moriy yodgorliklarni o‘rganish va ularni saqlashni asosiy kasbiy vazifalaridan
biri deb bilgan V.L.Vyatkin, Samarqand yodgorliklarining nazoratchisi vazifasini bajarish asnosida
shahar va uning atrofida joylashgan barcha yodgorliklarni ro‘yxatga olib, ularning tarixini tuzib
chiqdi. U o‘zining butun vaqtini yodgorliklar qayd etilgan manbalarni izchillik bilan o‘rganishga
bag‘ishladi. Bu borada sharq tillarini bilish, vaqf hujjatlarini o‘rganish va mahalliy aholi bilan olib
borilgan muloqat katta ahamiyat kasb etdi. Mazkur bilimlari tufayli u Turkistonning, xususan
Samarqandning madaniy va tarixiy merosini munosib baholay oldi.
“O‘rta Osiyoning ajoyib o‘tmishiga oid Bibixonim – sobiq Jome’ masjidi shunday g‘aroyib
yodgorlikki, bunyod etilishida o‘z davrining san’ati va mohir ustalarining mohorati jo etilgan, o‘zining
ulug‘vorligi va qudrati bilan buyuk sarkarda Temurga xos bo‘lgan eng zalvorli va mahobatli
inshootdir. Ammo Temurning bu ijod mahsuli tez orada batamom buzilish arafasida turibdi. Bizning
nazarimizcha, avval Samarqand qadimiyatiga daxldor bo‘lgan: to‘rtta madrasaning uchtasi Registon
maydonini o‘rab turgan: 1) Temurning nabirasi, 823 (1420)-yilda mashhur astronom va tarixchi
nomini olgan, Samarqand hukmdori Mirzo Ulug‘bek tomonidan bunyod ettirilgan madrasani; 2)
Sherdor; 3) Tillaqori hamda ... 4) yana biri, shahar chetidagi chorbog‘dagi Nodir devonbegi deb
nomlanuvchi, Xo‘ja Ahror mozorida joylashgan 1040 (1630-1631)-yilda qurilgan muhim
yodgorliklarni ta’mirlash va asrab qolishga diqqatni qaratish zarur. Temurning o‘zi tomonidan
o‘limidan biroz avval qurdirilgan maqbara (Go‘ri Amir), bunyodkorlik ishlari asosan Samarqandda
mujassam bo‘lgan mazkur hukmdorning betakror inshootlari sirasiga kiradi” [16].
O‘z maqolasida zudlik bilan ta’mirga muhtoj bo‘lgan Samarqanddagi obidalar holatiga jiddiy
qayg‘urgan Vasiliy Lavrentyevich iztirob bilan: “Vaqt o‘tib bormoqda; bizda zavq va hayrat uy
g‘otgan osori-atiqalarning unsiz guvohlari nuramoqda va buzilmoqda; yoriqlari kengayib, yangi
yoriqlar paydo bo‘lmoqda, tayanch ustunlari tushib, peshtoqlari to‘kilmoqda, g‘ishtlari ajrab
chiqmoqda, me’moriy chizgilari yo‘qolib bormoqda hamda ta’mirlash bo‘yicha ishlar
murakkablashmoqda” [17], deb ta’kidlashga majbur bo‘lgan edi.
Tarixiy yodgorliklarning ayrim parchalari o‘g‘irlanib, oqibatda ular xorijdagi muzeylar va
shaxsiy kolleksiyalarda paydo bo‘lib qolayotganini V.L.Vyatkin “vandalizm” deb atagan. Jumladan,
XIX asrning 80-yillarida tarixiy ahamiyatga molik qadimiyat buyumlarni yig‘ish maqsadida Turkiston
shaharlari bo‘ylab sayohat qilgan fransuz er va xotin Uyfalvlar Samarqandda bo‘lgan paytlarida tarixiy
yodgorliklarning devorlaridan bolta yordamida rangli koshinlarni ko‘chirib olish uchun hali hech
narsani anglab yetmagan o‘smirlarni yollashgan edi. Shundan so‘ng, koshinlar yettita qutiga joylash-
tirilib, Fransiyaga olib ketilgan [18]. Buning tasdig‘i sifatida V.L.Vyatkinning 1905-yilning 21-
martida Samarqand viloyati Harbiy gubernatori nomiga yo‘llagan raportini keltirish mumkin. Hujjatda
ta’kidlanishicha, kechasi Samarqanddagi Go‘ri Amir dahmasining kirish eshigidagi koshin yozuvlarini
noma’lum kishilar ko‘chirganligi bayon qilingan [19].
Podsho ma’murlari tomonidan Peterburgdagi Shtiglis muzeyida saqlash uchun Shohizinda
ansambli binosidan koshinlarning ko‘chirib olinishini turkistonliklarning huquqlarini qo‘pol buzilishi
va madaniy riyokorlik deb hisoblagan V.L.Vyatkin afsus bilan: “... Har kuni ziyoratchilarni uzoq
joylardan o‘ziga jalb qilayotgan muqaddas qadamjolarni tahqirlash musulmonlarda qanday hislarni
paydo qiladi? Bu hissiyotlarni qo‘zg‘atishga haqqimiz bormi? Oqibatda, bittasi eshigini, boshqasi
maqbara toshini, uchinchisi gumbazlar ustidagi parchinni olib ketsa, to‘rtinchisi esa Temurlan
dahmasini olib chiqib ketishni orzu qilib qolsa va oxir-oqibatda bu talon-tarojga hech narsa
qolmagandagina chek qo‘yish mumkin bo‘ladi. Biz uchun uyatli bo‘lgan bunday ishga, ma’muriyat
nafaqat ko‘maklashadi, balki azaldan saqlanib kelinayotgan badiiy merosga bunday vahshiylarcha
28
Do'stlaringiz bilan baham: |
