|
ILMIY AXBOROTNOMA
TARIX
2016-yil, 2-son
munosabatga ruxsat berilmaydi, deb umid qilamiz” [20], deb yozgan edi.
Samarqand yodgorliklari nazoratchisi vazifasida ishlar ekan, olim muntazam ravishda har yili u
yoki bu tarixiy binoni tuzatish va ta’mirlash uchun mablag‘ ajratilishini so‘rab ma’muriy tashkilotlarga
murojaat qilgan. Faqat bu bilan cheklanmay V.L.Vyatkin mahalliy tadbirkorlar va ustalar yordamidan
ham foydalanar edi [21].
V.L.Vyatkinning yana bir murojaati uzoq va ko‘p asrlik tarixga ega Mirzo Ulug‘bek
madrasasini qutqarish va saqlab qolishga qaratildi. M.Ye.Masson o‘zining risolasida [22]
ta’kidlaganidek, bu jarayon 1918-yildan emas, balki 1916-yildan boshlangan. 1916-yilning yanvarida
V.L.Vyatkin Samarqand viloyati Harbiy guberatoriga Mirzo Ulug‘bek madrasasining binosi yomon
ahvolda ekanligi xususida raport yozgan edi [23]. Raportda u “minorani tekshirib chiqish uchun
komissiya tayinlash ..., bu komissiya minoraning mustahkamligini aniqlashi, uni biror moslama
yordamida, yoki ust qismini qandaydir balandlikka qadar yechish chorasi orqali saqlab qolish
imkoniyatlarini ko‘rib chiqishi kerakligini”, so‘ragan edi.
Mazkur raportning mazmunidan shu ma’lum bo‘ladiki, 1916 yildayoq Mirzo Ulug‘bek
madrasasining shimoli-sharqiy minorasi qulab ketishi ehtimoli mavjud bo‘lgan. V.L.Vyatkin sa’yi
harakati bilan hozirgi kunga qadar Samarqanddagi Registon maydonidagi betakror manzaraning
yaxlitligini tashkil etib turgan tarixiy yodgorlik saqlab qolingan edi.
Vasiliy Lavrentyevich Samarqandni juda yaxshi bilganligi tufayli biror bir tarixiy tadqiqot yoki
arxeologik qazishmalar uning bevosita ishtirokisiz amalga oshirilmagan. Qolaversa, ularning aksa-
riyati uning tashabbusi bilan tashkil etilgan edi. Olimning ishtirok etgan asosiy arxeologik
obyektlaridan biri – 1904-yilda boshlangan Afrosiyobdagi qazishmalar bo‘ldi. Bu V.V.Bartold
rahbarligidagi O‘rta va Sharqiy Osiyoni tarixiy, arxeologik, lingvistik va etnografik jihatdan o‘rganish
maqsadida tuzilgan Rus komitetining topshirig‘iga binoan o‘tkazilgan edi. V.V.Bartold Peterburgga
qaytib ketgach esa, Afrosiyobdagi qazishma ishlari V.L.Vyatkin tomonidan amalga oshirilgan.
Natijada olimning ko‘p yillik izlanishlari mahsuli «Afrasiab – gorodishe bilogo Samarkanda» [24]
(“Afrosiyob – qadim Samarqand shahristoni”) asari yaratildi.
Ammo V.L.Vyatkinga olamshumul shuhrat olib kelgan hamda – XX asr boshlarining eng buyuk
kashfiyotlaridan biri deb sanalgan Mirzo Ulug‘bek rasadxonasining topilishi va ochilishi bilan bog‘liq
izlanishlar bo‘ldi. U rasadxonaning joylashgan o‘rni haqidagi ma’lumotlarni izchillik bilan to‘plab,
ularni tahlil qildi. U bu haqda keyinchalik shunday yozgan edi: “Garchi Mirzo Ulug‘bek tomonidan
Samarqand atrofida qurdirilgan rasadxona haqida ko‘plab musulmon adiblari eslatib o‘tgan bo‘lsalar-
da, Mirzo Bobur o‘zining mashhur esdaliklarida hatto uning joylashgan o‘rnini deyarli ko‘rsatib
o‘tgan bo‘lsa ham, so‘nggi paytlarga qadar, bu yodgorlikka bo‘lgan qiziqishning ortishiga qaramay,
tavsifiga ko‘ra muhtasham bo‘lgan bu inshootning aynan qayerda joylashgani aniq ma’lum emas
edi...” [25].
1908-yilda V.L.Vyatkin o‘z davrining mashhur xattoti Zargaron mahallasidan bo‘lgan Abusaid
[26] (bir qancha vaqt V.L.Vyatkin uning xonadonidan qo‘nim topgan edi – F.Sh.) yordamida XVII
asrga oid butun bir savat vaqf hujjatlarini tartibga keltirib o‘rganayotgan paytda ularning biridan “tali-
i-rasad” (“rasadxona yoki rasadxona tepaligi”) jumlasini aniqladi. Vaholanki, XIX asr oxirlarida ham
Mirzo Ulug‘bek rasadxonasining joylashuvi xususida tadqiqotchilar tomonidan turli xil farazlar aytib
kelinardi, ammo Vasiliy Lavrentyevich o‘qigan mazkur vaqf yorlig‘i bu masalaga uzil-kesil “nuqta”
qo‘ydi. Hujjatni sinchkovlik bilan o‘rganib, u hozirda Obirahmat arig‘i bo‘yidagi Naqshi jahon nomi
bilan ma’lum bo‘lgan yerda rasadxona joylashganligini aniq belgiladi.
V.L.Vyatkin, o‘zining Mirzo Ulug‘bek rasadxonasi qazishmalari haqidagi 1912-yilda nashr
etilgan hisobotida: “Rasadxona joylashgan yerning kashf etilishida bundan 250 yil muqaddam
yozilgan va men tomonimdan topilgan vaqf hujjatidan minnatdor bo‘lishimiz kerak. Unda tavsiflangan
yer maydonlari chegaralari qatorida rasadxona tepaligi (“tal-i-rasad”) ham ko‘rsatib o‘tilgan bo‘lib,
hozirgi kunda bu aynan ko‘rsatilgan Obirahmat arig‘i va Naqshi jahon joylaridir. Mazkur hujjat
rasadxona joylashgan yerni shu qadar aniq va mufassal ko‘rsatib berdiki, hujjatda ko‘rsatilgan
tepalikni qidirib topish amalda qiyinchilik tug‘dirmadi” [27], – deb yozgan edi.
Turkistonda sovet hokimiyati o‘rnatilgach, V.L.Vyatkin o‘zining boshqa vazifalari qatorida
Samarqanddagi yodgorliklarni muhofaza qilish ishini davom ettirib, Turkomstaris (Turkomstaris -
Turkiston ASSRning muzey ishlari va qadimiy yodgorliklari, san`ati va tabiatni saqlash ishlari
bo`yicha komitet) tarkibiga kiruvchi Samkomstaris (Samkomstaris - muzey ishlari va qadimiy
yodgorliklar, san`at va tabiatni saq
lash ishlari bo`yichа Samarqand komiteti) raisi etib saylandi.
Arxeologik, tarixiy-me’morchilik ekspedisiyalari yoki biror-bir boshqa ilmiy maqsadda Samarqandga
29
Do'stlaringiz bilan baham: |
