Issn 2091-5446 ilmiy axborotnoma научный вестник scientific journal


ILMIY AXBOROTNOMA FILOLOGIYA 2019-yil, 4-son



Download 2,04 Mb.
Pdf ko'rish
bet67/185
Sana04.07.2022
Hajmi2,04 Mb.
#739311
1   ...   63   64   65   66   67   68   69   70   ...   185
Bog'liq
2 5463281125877094145

ILMIY AXBOROTNOMA FILOLOGIYA 2019-yil, 4-son 
54 
aniqlovchi va aniqlanmish tartibi, hol va kesim tartibi, to‘ldiruvchi va kesim tartibiga alohida-alohida 
qarab chiqqan. Biz esa ushbu tadqiqotimizda birinchilardan bo`lib she’riy nutqqa so`z tartibi va uni 
belgilovchi ayrim omillarga to‘xtalmoqchimiz. 
So‘z tartibi gap bo‘laklarining qanday tartibda joylashuviga qarab belgilanadi. O‘zbek tilida 
gap bo‘laklarining joylashishi erkin ko‘rinishda, kesimning egadan keyin kelishi yoki ikkinchi darajali 
bo‘laklarning gap markaziga nisbatan joylashish tartibi qat’iy emas. Ular nutq sub’ekti, ya’ni 
so‘zlovchi yoki yozuvchining kommunikativ maqsadi hamda nutqiy vaziyatdan kelib chiqib, 
o‘zgarishga uchrashi, cheklangan darajada o‘zi bog‘liq bo‘lakka nisbatan joylashish tartibini 
o‘zgartirishi, gap boshida yoki oxirida kelishi mumkin. N.S.Valgina e’tirof etganidek, gap 
bo‘laklarining cheklangan darajada joylashishi ikki sabab bilan: gaplararo birlik chegarasida ifoda 
komponentlarining struktur bog‘liqligi, yani gap qurilishi nuqtayi nazaridan va ma’noviy ahamiyatiga 
bog‘liq” [8. 35-bet]. 
She’riy matnda so‘zlar tartibi va unda joylashgan so‘z shakllari o‘z funksional tabiatidan kelib 
chiqib, 
kommunikativ, sintaktik va uslubiy
vazifalarni bajarishi mumkin.
Kommunikativlik nuqtayi nazaridan so‘z tartibi gapning aktual bo‘linishini ifodalovchi 
komponentlar, ya’ni tema va remaning namoyon bo‘lishiga imkon yaratadi. Gapning aktual bo‘linishi 
bu – gapning muayyan nutqiy matndagi mundarijasidan kelib chiqib, mazmun jihatdan bo‘linishi. 
Bunday bo‘linishda gap ikki qismdan iborat bo‘ladi: 1) so‘zlovchi va tinglovchi (o‘quvchi) uchun 
ma’lum narsani ifodalovchi qism (tema); 2) so‘zlovchi bildirmoqchi, aytmoqchi bo‘lgan qism, ya’ni 
yangi axborot, ma’lumot qismi (rema): 
Bu yilgi rejalar yana ham katta
. Bu gapning aktual 
bo‘linishida tema: 
bu yilgi rejalar
; rema: 
yana ham katta
” [9. 83-bet]. 
Uslubiy betaraf ilmiy, rasmiy hamda qisman publitsistik nutqda tema doimo remadan oldin 
keladi, mantiqiy urg‘u gap oxirida keladi. Bu holat she’riy nutqda ham kuzatiladi. Masalan: 
Ering 
g‘azablandi, sen-chi yig‘lading, Hamma narsa bo‘ldi oxiri ayon
(U.Azim). Keltirilgan misoldagi 
dastlabki ikkita sodda gapning har ikkisi ham ega va kesimdan tarkib topgan. Ikkinchi gapdagi 
ifodalangan fikr birinchi gapda ifodalangan ma’lumotga aniqlik kiritmoqda, shuning uchun bu ikki 
gapni yaxlit olib qaraganda ikkinchi gap o‘zida temani qamrab olgan. Keyingi gap dastlabki gapga 
nisbatan ikkinchi pozitsiyada joylashgan va remani ifodalagan, aynan u aktuallashgan, deyish 
mumkin. Ko‘rinadiki, gapda tema va rema munosabatiga oydinlik kiritishda gapda kommunikativ 
vazifa, ya’ni so‘zlovchining mazkur matn yoki nutqiy vaziyatda gapdagi eng muhim deb hisoblagan 
tomonini ta’kidlab ko‘rsatishi, unga urg‘u berishiga qarab fikr yuritishni taqozo qiladi. “Badiiy nutqni 
o‘rganuvchi LP (lingvistik poetika) ham til sistemasining barcha sath birliklarining badiiy-estetik 
vazifasini qamrab oladi. 
Shuningdek, gap bo‘laklarining o‘rinlashishi, gap tarkibida bir xil bo‘laklarning takrorlanishi 
kabi hodisalar ham badiiy nutqni shakllantirishga xizmat qiladi” [10. 152-bet]. She’riy matnlarda 
odatdagi so‘z tartibidan foydalangan holda ma’noni kuchaytirishda takror muhim rol o‘ynaydi. 
Masalan, To‘ra Sulaymonning “Tebratar” she’rida kesimning joylashish o‘rni o‘zgartirilmagan holda 
faqat ikkinchi darajali bo‘lak – to‘ldiruvchini keying misrada egaga aylanishi, aytish mumkinki, 
takrorlanishi gapga yangi ma’no yuklangan: 
Shamol shamolni tebratar. 
Shamol bulutni tebratar. 
Bulut yomg‘irni tebratar. 
Yomg‘ir tuproqni tebratar. 
Tuproq maysani tebratar... 
Suluv beshikni tebratar. 
Beshik bolani tebratar. 
Bola dunyoni tebratar. 
She’rda birgina bo‘lak – kesim o‘z vazifasini o‘zgartirmagan. Chunki “Kesim gapning 
markaziy bo‘lagi bo‘lganligidan gapning butun tavsifi – grammatik kategoriyalari: tasdiq-inkorlik, 
shaxs (personallik), zamon (temporallik), kom-munikativ maqsad va hokazolar kesimga qarab 
belgilanadi” [11. 39-bet]. Keltirilgan misolning xarakterli tomon shundaki, birinchi misrada 
to‘ldiruvchi vazifasida kelgan 
“shamolni”
so‘zi keyingi misrada ega maqomini olgan, ikkinchi 
misradagi 
“bulutni” 
to‘ldiruvchisi uchinchi misrada yana egaga aylangan va shu tartib she’r oxiriga 
qadar saqlab qolingan. She’rda muallifning bosh g‘oyasi 

Download 2,04 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   63   64   65   66   67   68   69   70   ...   185




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish