Этноним кипчак и его интерпретация в источниках
Аннотация.
Как известно, в топонимической карте страны имеется много названий с
компонентом «кипчак». Местные названия, с компонентом «кипчак», имеют связь с
этногенезом и этнической историей народа. В исторических источниках и в трудах многих
известных ученых содержатся важние информации об этом. В статье сделана попытка
толкования исторических источников и мнения современников по этому вопросу.
K
лючевые слова:
имак, татар, кыпчак, хидхаз, ислан, сак-искат, “куман ”, огуз,
селджукий, тюрк-монгол, арлот, карлук.
Ethnonym of kipchak and its interpretation in the sources
Abstract.
It is know that, in the toponymic map of the country there are many names with the
component "Kipchak". Local names, with the Kipchak component, have a connection with
ethnogenesis and ethnic history of the people. In historical sources and in the works of many famous
scientists contain important information about this. This article attempts to interpret the historical
sources and opinions of our contemporaries on this issue.
Keywords:
imak, tartar, kipchak, khidhaz, islan, sak-iskit, “kuman”, oguz, seljuk, turk-mongol,
karluk.
Tarixiy, jumladan, tilshunoslik manbalarida “qipchoq etnonimi” etnogenezi qadimgi yirik turkiy
qabilalardan biri sifatida qaraladi. Bu etnonim haqida o‘tmish mabalaridan XI asr olimi Mahmud
Koshg‘ariyning “Devonu lug‘otit turk” asarida muhim ma’lumot mavjud. Asarda qipchoqlar turkiy
qavmlar orasida ancha katta va qadimiy qabila-urug‘lardan deb izohlanadi. Hatto, ularning yashagan
joylari va ba’zi shaharlari hamda tili haqida ma’lumotlar berilgan. Masalan, Tavar shahri va Qashqar
yaqinidagi bir shahar ularga tegishli bo‘lgan. Tiroz yonidagi Kantuan shahri ularning chegarasi
deyiladi. Qangli urug‘lari qipchoq qabilasining kattalari sifatida ko‘rsatiladi. Bundan qipchoqlar bilan
qanglilarni til jihatdan yaqin va qadim davrlarda bir ittifoqda bo‘lishgan, deb qarash mumkin. Til
jihatdan ularning bir qismi o‘g‘uz, bir qismi chigil va yana bir qismi ko‘chmanchilarga o‘xshash
bo‘lganligi ham aytiladi. [7, 495-496]
O‘z davrining iste’dodli tarixchisi Abulg‘oziy Bahodirxon (1603-1664)ning “Shajarai turk”
asarida “qipchoq” etnonimining etnik xususiyati va qipchoqlar tarixi hamda Dashtiqipchoq haqida
quyidagicha fikrlar mavjud: “Ulug‘ podsholarning odatlari turur. Uzoq safarg‘a borg‘anda ko‘chlarin
olib bormoq... O‘g‘uzxonning bir begi ko‘chin olib borib erdi. O‘zi urushg‘a o‘ldi. Xotuni qurtulub
ikki suvning orasinda xon keyinidin ketdi. Yukli erdi. To‘lg‘ag‘i tutdi. Ko‘p sovuq erdi. Kirmaqqa ev
yo‘q, bir chirik yag‘ochning ichinda o‘g‘lon tug‘urdi. Muni xong‘a ma’lum qildilar, ersa, xon aytdi:
“Muning otasi bizning oldimizda o‘ldi. G‘amqo‘ri yo‘q”, deb O‘g‘ul o‘kundi (o‘g‘il qilib oldi-U.S.),
otini Qipchoq qo‘ydi. Qadimgi turk tilida ichi qo‘sh (bo‘sh, kovak-U.S.) yog‘ochni qipchoq derlar
Do'stlaringiz bilan baham: |