|
ILMIY AXBOROTNOMA FILOLOGIYA 2019-yil, 4-son
10
erkandur... Ul (Qipchoq atalgan) o‘g‘lonni xon o‘z qo‘linda saqladi (tarbiyaladi U.S.). Yigit
bo‘lgandin so‘ng... Qipchoqg‘a ko‘p el va navkar berib... Atil (Itil) suvining yaqasina yubordi... Uch
yuz yil Qipchoq ul yerlarda podshohliq qilib o‘lturdi. Barcha qipchoq eli aning naslindin tururlar.
O‘g‘uzxonning zamonidin to Chingizxon zamonigacha Tin, Atil va Yoyiq, bu uch suvning yoqosinda
Qipchoqdin o‘zga el yo‘q erdi... Aning uchun ul yerlarni Dashtiqipchoq derlar” (“Shajarai turk”, 21-
22-bb.) [11, 21-22]. Demak, Abulg‘oziy Bahodirxon qipchoq etnonimini yuzaga kelishini shaxs nomi
bilan bog‘lagan. Shunga qaramay, Abulg‘oziy Bahodirxon qipchoqlarning yuzaga kelishi, yashash va
tarqalish o‘rni, hukmdorlik davrlari haqida bergan ma’lumotlar xarakterlidir. Aslida o‘zbek
etnonimidek, qipchoq ham qadimgi turkiy urug‘-qabila nomini ifodalagan.
Ba’zi tarixiy manbalardagi ma’lumotlarga ko‘ra, qipchoqlar Osiyoda juda eski turk qabilalardan
biri (Abulg‘oziy bo‘yicha O‘g‘uzxon zamonida paydo bo‘lgan) bo‘lsalar-da, Yevropa va Ruslarga
hijriy 447, milodiy 1055-yillardagina Dnepr daryosi bo‘ylarida, Peryoslovul shahri atroflarida paydo
bo‘lganligi ma’lum bo‘lgan. Ularning ko‘prog‘i ko‘chmanchi va ba’zilari shaharlarda turg‘un madaniy
hayot kechirganlar. Tarixiy manbalarda ularining maxsus shaharlari ham bo‘lganligi aytilgan.
Turkiston sahrolari atrofida, Yoyiq, Volga, Don daryolari sohillarida, Bahri Hazar, Azoq, va Qora
dengizi bo‘ylarida, Qrim hududlari, Dnepr, balki, Dunayga qadar bo‘lgan yerlar qipchoqlarga nisbat
berib, Dashtiqipchoq (Qipchoq sahrosi) nomi bilan ataganlar. Ularga xos juda ko‘p urug‘lar
bo‘lganligi ham ta’kidlanadi [3, 156-157].
Qipchoqlarning qadimda turkiy qabilalar ittifoqidagi o‘rni haqida taniqli olimlarimizdan
Nasimxon Rahmonov
ham muhim ma’lumotlarni beradi. Chunonchi, qipchoq urug‘i aslida
arshakiylarga borib taqaladi. Arshakiylar sak turklari birlashmalari tarkibida bo‘lgan, ularning
miloddan avvalgi ikkinchi ming yillikda mustaqil davlatlari yuzaga kelgan. Ular turkiy tilning
qipchoq-o‘g‘uz lahjasida so‘zlashganlar. Shu bois qipchoqlar bu davlatning tayanchlaridan bo‘lgan
urug‘lardan sanalgan. Bu davlat o‘sha davrlarda Eronning Sharqiy qismini, Turkmanistonni, Anatoliya
(Turkiya)ni o‘z ichiga olgan. “Arshak” aslida turkiycha bo‘lib, “ar” va “shak”, ya’ni “er” va “sak”
so‘zlaridan shakllangan. Yevropada ular “kimerlar” deb yuritilgan. Arshak davlatiga Kasbiy
dengizining janubi-sharqidagi “day” qabilasining boshlig‘i Arshak asos solgan. Bu davlat 7 ta turk
urug‘i-qabilasidan: imi, imak, tatar, boyandir, qipchoq, xidxaz va islanlardan tashkil topgan.
Keyinchalik ular bilan yana (milodgacha 452-429-yillarda) “kichik arshakiylar” birlashib iqtisodiy va
harbiy jihatdan mavqeyi mustahkamlangan sak-iskitlarning dunyodagi eng qudratli davlatlaridan
biriga aylangan. Shuningdek, miloddan avvalgi VII asrda shakllangan Kengaras (Kenagas) davlati
tarkibida ham qipchoqlarning mavqeyi baland bo‘lgan. Hatto, davlat boshida kenagaslar tursa-da,
ularga qaraganda qipchoqlarning mavqeyi ustun turgan. Davlat boshqaruvida qipchoqlar bilan birga
qorluq va o‘g‘uz guruhlarining mavqeyi ham sezilarli bo‘lgan. Umuman, bu davlatda miloddan oldingi
VII asrdan to turk hoqonligi tugaguncha qipchoqlar, qarluqlar, o‘g‘uzlar mavqeyi ustun bo‘lgan.
Kengaras davlati milodiy V asrgacha yashab, Samarqand, Kesh, Kushon, Toshkent, Buxoro va
Xorazm hududlarida hukmronlik qilgan [4, 9-11].
Qipchoqlar va ularning qisqacha tarixi haqida akademik Karim Shoniyozovning, ma’lumotlari
o‘ziga xos o‘rin egallaydi. Olimning yozishicha, qipchoqlar qadimgi turkiy qabilalardan biri bo‘lgan.
Bular miloddan avvalgi III-II asrlarda va miloddiy I-II asrlarda Oltoy tog‘larining shimoli-g‘arbiy
mintaqalarida, Irtish daryosi bo‘ylarida, Tarbag‘atayning g‘arbiy mintaqalarida yashaganlar. VI
asrning ikkinchi yarimlarida qipchoqlarning talay qismi Turk hoqonliklari tarkibida bo‘lgan. Shu
davrlarda ular Oltoydan chiqib, Irtish daryosining sohillariga qo‘chib o‘tib, Ishim, Tobol daryosi
havzalarida va Urol tog‘oldi mintaqalariga joylashganlar, IX-X asrlarda Kimak davlati tarkibida
bo‘lganlar. XI asr boshlarida qipchoqlar kuchayib ketib, o‘zlari mustaqil qabila ittifoqini tuzganlar. XI
asrning birinchi choraklarida qipchoqlarning katta qismi Sirdaryo bo‘ylariga, unga tutash cho‘llarga
kelib o‘rnashgan edilar. XI asr o‘rtalarida esa, ularning yana bir katta qismi Volga daryosi sohillariga
– Janubiy rus cho‘llariga borib o‘rnashganlar va XIII asr boshlarigacha bu yerlarda hukmronlik
qilganlar. Rus solnomalarida ular “polo
vsы”, “kuman” nomlari bilan tilga olingan. XIII asrning
birinchi yarimida qipchoqlar mo‘g‘ullar istilosidan qattiq talafotga uchrab, ularning bir qismi G‘arbiy
Yevropaga (Vengriya, Yunoniston), Misr, va Old Osiyo mintaqalariga borib o‘rnashganlar,
keyinchalik o‘sha yerdagi mahalliy aholi bilan aralashib ketganlar [5, 177].
Shuningdek, akademik G‘.Abdurahmonov, o‘zining “O‘zbek xalqi va tilining shakllanishi
haqida” risolasida R.A.Guseynov fikrlariga qo‘shilgan holda, X asrning birinchi yarimida Turkistonda
o‘g‘uz va qipchoq turkiy qabilalarining uyushmasi (saljuqiylar) tuzilib, X-XII aslardan oldingi Osiyoni
Do'stlaringiz bilan baham: |
