|
ILMIY AXBOROTNOMA FILOLOGIYA 2019-yil, 4-son
12
jumladan qipchoqlar ham turk-mo‘g‘ul nomini olgan. Aslida
Dashtiqipchoq elati va uning hududlari
bilan mo‘g‘ul qavmining qadimda aloqasi bo‘lmagan.
Taniqli qipchoqshunos X.Doniyorov qipchoq etnonimi haqida fikr yuritar ekan qipchoqlar va
ularning dialekti (tili)ni o‘zbek xalqi va tilining shakllanishida asosiy komponetlardan biri deb
hisoblaydi [5, 98]. Hozirgi paytda bu fikr allaqachon fanda o‘z tasdig‘ini topgan.
Olim taniqli etnograf M.G‘.Vahobovning fikriga qo‘shilgan holda o‘zbek xalqining
shakllanishida uch guruh qabila-urug‘lar asosiy komponet sanalganligini aytgan:
turk-o‘zbeklar;
qipchoq-o‘zbeklar; o‘g‘uz-o‘zbeklar kabi. Birinchisi turkiy-o‘zbeklar
bo‘lib, ular eng qadimgi
davrlardan hozirgi O‘zbekiston hududida tub aholi sifatida yashab kelganlar va o‘zlarni XVI asrga
qadar turklar deb ataganlar;
ikkinchisi, qipchoq-o‘zbeklar
ham qadimgi turkiy qabilalardan
sanalganlar. Ular qadimgi davrlarda Itil (Volga), Dunay daryolari, Hazar (Kasbiy), Orol dengizlari va
Urol tog‘lari, G‘arbiy Sibirdagi Irtish va Enisey daryolari bo‘ylarida hamda Yettisuvda yashaganlar.
Ular Yettisuvda ham Turk hoqonligida ancha katta mavqega ega bo‘lishgan. XIII-XIV asrlarga kelib
bu ko‘chmanchi o‘zbeklar Dashtiqipchoq cho‘llaridagi Oltin O‘rda davlatidan ajralib chiqqan “Oq
O‘rda” nomli o‘zbek ulusini (davlatini) tuzishgan. Uning markazi Sirdaryoning o‘rta oqimidagi
Turkiston (Sig‘noq) shahri bo‘lgan.
X.Doniyorov ko‘chmanchi qipchoq-o‘zbeklarning Markaziy Osiyodagi tub aholining turk-
o‘zbeklar bilan aloqa-munosabatini va tarkibiga kelib qo‘shilishi davrini ba’zi tarixchilarning XV-XVI
asrlardan, aniqrog‘i Shayboniy boshchiligidagi yarim ko‘chmanchi, ko‘chmanchi o‘zbeklarning kirib
kelish vaqtidan boshlangan deb qarashlariga haqli ravishda e’tiroz bildirgan. Olim bunday qarash
haqiqatga to‘g‘ri kelmasligini aytib, qipchoq-o‘zbeklarining Markaziy Osiyo bilan yaqin munosabati
va bu yerlarga kela boshlashi juda qadim davrlardan boshlanganligini ta’kidlaydi. Shuning uchun ham
ular son va tarkib jihatidan o‘zbek xalqining eng katta komponentini tashkil etganligi haqidagi fikri
haqiqatga mos keladi. Chunki hozir ham dialektal jihatdan ularning lahjasida so‘zlovchilar
O‘zbekistonning ko‘p hududlarda mavjud. Qipchoqshunos olim Markaziy Osiyo, jumladan,
O‘zbekiston hududlariga qipchoq-o‘zbeklarining kirib kelishi va bu yerdagi tub turg‘un yashab kelgan
turk-o‘zbeklar bilan aralashuvuni uch davrga bo‘lib ko‘rsatadi:
Birinchi davri,
eng qadimdan (miloddan avvalgi davrdan-U.S.) to milodiy XIII asrgacha
(Chingizxon istilosigacha, ya’ni 1222-yilgacha), deb qaraladi. Olim sharqshunos N.A.Aristovning
fikriga tayanib, qanglilar va qipchoqlar miloddan avvalgi 159-yilda hozirgi O‘zbekiston hududlariga
kirib kelishganligini aytadi. U bu davrlarda qipchoqlar Toshkent, Farg‘ona, Zarafshon vodiylarini,
Buxoro, hatto, Xivagacha bo‘lgan yerlarni egallaganliklarini yozadi.
Ikkinchi davri
XIII asrning 20-yillaridan XVI asrning boshlarigacha, ya’ni Chingizxonning
Markaziy Osiyo hududlarini istilo qilgan davri bilan bog‘liq. (Bu davrlarda qipchoqlarning Kunjek
nomli boshlig‘i bo‘lgan [5, 25]).
Uchinchi davr,
XVI asrdan boshlangan. Bu davrda qipchoq-o‘zbeklari Markaziy Osiyoga
yoppasiga kelib joylashgan va ana shu davrdan boshlab ular Markaziy Osiyodagi turg‘un turk-
o‘zbeklar bilan har tomonlama aralashish yo‘liga o‘ta boshlaydilar. Shayboniyxon boshchiligidagi
qipchoq-o‘zbeklar Movarounnahr va Xuroson hukmronligini to‘liq qo‘lga kiritgach, ular bu yerlarga
abadiy o‘rnashib qoladilar va bu yerdagi o‘troq turk-o‘zbeklar bilan birlashib, aralashib ketganlar [5,
7-12]. Shuningdek, bu davrlarda temuriylar avlodlari bilan chatishuv-aralashuvi ham tezlashgan [9, 7-
12].
Qipchoqshunos olim Xudoyberdi Doniyorov “O‘zbek xalqining shajara va shevalari” nomli
kitobining yana bir sahifasida qipchoqlar haqida qiziqarli ma’lumotlarni beradi. U tarix fanlari doktori
T.A.Jdankoning Qoraqalpog‘istondagi ba’zi qipchoq urug‘larga oid bo‘lgan kishilarni XI asrda O‘rta
Osiyoni egallagan kidanlar bilan kelib chiqishi jihatdan bog‘liq degan fikriga qo‘shiladi. U
O‘zbekistondagi (ya’ni nafaqat Qoraqalpoq qipchoqlarining-U.S.) shunday qabilaga mansub bo‘lgan
kishilarning kelib chiqishi tarixi ham o‘sha kidanlar bilan bog‘liq deb hisoblaydi [6, 91]. Umuman,
prfessor X.Doniyorov qipchoqlarning Markaziy Osiyoga kirib kelishi davri haqida quyidagicha
xulosaga keladi: “Qipchoq o‘zbeklari Markaziy Osiyoga ba’zi olimlar o‘ylaganlaridek, faqat XVI
asrdagina kelgan emas. Balki ular miloddan avvalgi III-II asrlardan (hatto undan oldingi davrlardan)
beri kela boshlaganlar. Lekin u vaqtlarda bu yerdagi qipchoqlar boshqa turkiy komponetlarga soniga
nisbatan ancha ozchilikni tashkil etganlar. Ularning son jihatdan bu yerga ko‘zga ko‘rinarli darajada
ko‘p bo‘lib kelishi, olim ta’kidlaganidek, oldinroq qoraxoniylar va saljuqiylar, keyinchalik
Do'stlaringiz bilan baham: |
