|
ILMIY AXBOROTNOMA FILOLOGIYA 2019-yil, 4-son
6
edi, uning yaratganga iymoni mustahkam, e’tiqodi sof, oqko‘ngil bo‘lib voyaga yetishida oilaviy
muhitning, ayniqsa Umarshayx mirzoning ta’siri beqiyos bo‘lgan.
Umarshayx mirzoning tasodifiy o‘limidan so‘ng, uning barcha vazifalari yosh Bobur boshiga
tushadi. Bobur «Tengri taoloning inoyati bilan va hazrati on Sarvari koinotning sharofati bilan va
chahoryori bosafolarning himmati bilan seshanba kuni, ramazon oyining beshida, tarix sekkiz yuz
to‘qson to‘qquzda Farg‘ona viloyatida o‘n ikki yoshta podshoh bo‘ldim» [3;34]. Shu tariqa o‘ta
murakkab va tahlikali bir sharoitda Bobur taxtga o‘tiradi. Umarshayx mirzo vafot etgan o‘sha
seshanba kuniyoq nufuzi ancha yuqori bo‘lgan ayol Esan Davlat begim boshliq amaldorlar vafqulodda
mashvarat o‘tkazishadi: «xotunlar orasida ra’y va tadbirda mening ulug‘ onam Esan Davlatbegimcha
kam bo‘lg‘ay edi, bisyor oqila va mudabbira edi. Ko‘proq ish-kuch alarning mashvarati bila bo‘lur
edi» [3;47]. Bu majlisda, albatta taxt vorisi masalasi ko‘rilgan bo‘lishi kerak, chunki bu haqda
ma’lumot bergan Gulbadanbegim shunday yozadi: «o‘sha kuniyoq Farg‘ona viloyatining poytaxti
Andijon shahrida u kishi (ya’ni Bobur) nomiga xutba o‘qilgan. Go‘dak, ammo ziyrak Zahiriddin
Muhammadning davlat faoliyati ana shunday o‘ta murakkab va behalovat tarixiy sharoitda boshlandi»
[2;3]. Shuni ta’kidlash kerakki, Boburning taxtga chiqishi osonlikcha yuz bermaydi, turli qarama-
qarshiliklar, fitnalar ham sodir bo‘ladi, ammo bularga qaramay Umarshayx mirzoning sodiq kishilari
va Eson Davlat Begimning oqilona tadbiri bois barchasi xayrli bo‘ladi. «Shu kutilmagan voqealar yosh
Bobur hayotida darbadarlikka, sarson-sargardonlikka sabab bo‘ldi. Bir tomondan u qonuniy podshoh,
taxt vorisi, ikkinchi tomondan hozircha taxtga ega emas. Boburning ma’naviy chiniqishi, ruhiy
barkamolligi, insonlar fe’li-atvoridagi zohiriy va botiniy ko‘rinishlarga jiddiy e’tibori va ularni farqlay
olishdek o‘ta nozik qobiliyat ham mana shu sarson-sargardonlikning boshlanishidan nish berib yildan
yilga mustahkamlanib bordi» [5;70].
Yosh Boburning ushbu tahlikali kunlarida har tomonlama qo‘llab quvvatlagan, unga to‘g‘ri
yo‘l ko‘rsatib maslahatlar berib turgan shaxs uning yoshlikdagi piri-ustozi Xoja Mavlonoyi Qozi
Abdulloh bo‘ladi. Bu shaxs «...islom tarixidagi dastlabki to‘rt xalifa («chahoryor»lar) avlodlaridan
Shayx Burhoniddin Qilich naslidan bo‘lib, temuriylarning Farg‘ona mulkida pir-ustozi sifatida shuhrat
qozongan» [4;105]. Bobur bu zoti sharif haqida shunday ma’lumot beradi: «Xoja Mavlonoyi qozikim,
Sulton Ahmad qozining o‘g‘li Shayx Burhoniddin Qilichning naslidur, ona tarafidin Sulton Ilik
Moziyg‘a etar, bularning xonvodalari ul viloyatta marji’ va shayxulislom yo‘sunluq bo‘la kelgan-
dur...» [3;42]. Xoja Mavlonoyi Qozining bobosi Shayx Burhoniddin Qilich mashhur shayx, XI
asrlarda yashab o‘tgan, sayyidlar avlodidan bo‘lib, ona tomonidan Ilakxonlardan bo‘lgan. Uning
shuhrati O‘rta Osiyoda ancha yuqori bo‘lgan. Uning «Qilich» laqabini olishi haqida turli xil rivoyatlar
mavjud, ba’zilarida aytilishicha, u o‘ziga yog‘ochdan qilich yasab oladi va bu qilichi po‘lat qilichday
juda ham keskir bo‘lgan.
Xoja Mavlonoyi Qozi Xoja Ahror Valining shogirdlaridan «Xoja Qozi hazrati Xoja
Ubaydullohning muridi edi. Alardin tarbiyat topib edi» [3;64]. Mana shu ulug‘ mutasavvuf zot
Boburning tarbiyachisi, piri-ustozi bo‘lish bilan birga, uning davlat ishlaridagi dono maslahatchisi
ham edi. Boburning ilk bor taxtga chiqishida ham bu shaxsning xizmatlari katta bo‘ladi: «Xoja
Mavlonoyi Qozi va beklar mening qoshimg‘a kelib, so‘z va kengashni bir yerga qo‘yib, qo‘rg‘onning
burj va borusini zabt va rabtig‘a mashg‘ul bo‘ldilar» [3;42]. Bobur taxtga chiqqan dastlabki yillarida
bir gal dushman qurshovida qolib ketadi va xalq ochlikdan ko‘p aziyat chekadi. Shu paytda piri Xoja
Mavlonoyi Qozi Boburga yordam bo‘lishi uchun o‘n sakkiz mingta qo‘y so‘yib qamaldagilarga
tarqatadi. Boburning eng ishonchli kishilaridan biri o‘laroq bir necha bor elchilik vazifalarini ham
bajaradi. Samarqandni birinchi bor egallaganda u Boburning yonida birga bo‘lib, yosh shahzodaning
g‘olibligida unga ham moddiy, ham ma’naviy madadkor bo‘lib turadi. Afsuski, Boburning bu piri
ustozi taqdiri fojiali yakun topadi. Ahmad Tanbal va Uzun Hasanlar Andijonni qo‘lga kiritgach, Xoja
Mavlonoyi Qozini Boburning eng yaqin kishilaridan biri sifatida ark darvozasiga osib o‘ldirishadi:
«Andijonni olg‘ondin so‘ng mening Xo‘jand kelganimni eshitib, Xoja Mavlonayi Qozini ark
darvozasida osib shahid qildilar». Bobur o‘zining zafarlarida bu zotning xizmatlari juda katta
bo‘lganini ta’kidlab o‘tadi. Mavlonoyi Qozining barcha xislatlarini tasvirlar ekan, uni valiy sifatida
e’tirof etadi: «Xoja Qozining valiligida mening hech shakkim yo‘qtur. Qaysi ish valoyatqa mundin
yaxshiroq, dalildurkim, alarg‘a qasd qilg‘onlardin oz fursatta osor va alomat qolmadi. Xoja Qozi ajab
kishi edi. Qo‘rqish anda aslo yo‘q edi. Oncha daler kishi ko‘rulgan emas» [3;64]. Bobur Xoja
Qozining valiyliliga asos sifatida uning qatl etganlar ham qisqa muddatda yo‘q qilinganini misol
keltiradi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
