Issn 2091-5446 ilmiy axborotnoma научный вестник scientific journal

ILMIY AXBOROTNOMA FILOLOGIYA 2019-yil, 4-son 
67 
manzarasining asosiy belgilari 
belgilari 
mohiyati 
Dunyoning konseptual manzarasi 
dunyoning qandaydir belgilar 
tizimi bilan ifodalanmagan 
tasviridir. U (maʼlum bir qismi) 
belgi bilan ifodalanishi mumkin. 
Olamning lisoniy manzarasi dunyoning 
bir butun global tasviri bo‘lib, u insonning 
bir turdagi emas, balki barcha turdagi 
faoliyatlarining natijasi bo‘lib maydonga 
keladi. OLM dunyoning global tasviri 
sifatida inson ongida uning tashqi olam 
bilan barcha aloqalari zamirida 
shakllanadi va u konkret lisoniy belgilar – 
morfema, so‘z, so‘z birikmasi yoki gap 
bilan ifodalanadi. 
Belgilar orqali 
ifodalanganlik (OLM) 
va ifodalanmaganlik 
(OKM) 
Konsept bilishning tasavvur va 
tushuncha o‘rtasidagi oraliq 
shaklidir, u his qilish va qabul 
qilish muhitida shakllanadi; u 
tasavvur va tushunchaga xos 
ayrim belgilarga ega hamda 
bilishning maxsus shakli sifatida 
namoyon bo‘ladi. OKM ham 
xuddi ana shu xususiyatlarni 
tashiydi. 
OLMning markaziy unsuri so‘z va 
u ifodalaydigan tushunchadir. U maʼno-
mazmunga ega tovushlar birikmasi 
(kompleksi) dan iborat “qobiq”qa ega. U 
predmetni boshqalardan ajratib 
ko‘rsatadi va baʼzi xossalarini ifodalab 
beradi. Shuningdek, u narsani uning 
boshqa predmetlar bilan umumiy 
taraflariga ko‘
ra maʼlum tofiaga 
mansubligiga ham ishora qiladi 
(nominatsiya jarayoni). Predmetning 
aniq obrazini ifodalaydi va shu asosda 
leksik (lisoniy) maʼnoga ega bo‘ladi. 
OLMning qismlari bir-birini tashkil 
etuvchidir, biri-birining tarkibiy qismidir 
(morfema so‘zning “g‘ishtlari”, so‘z esa 
sintaksisning “qurilish materiallari”dir).
konsept 
bilishning 
maxsus shakli xolos, 
so‘z va tushuncha til va 
tafakkur birligi bo‘lib, 
ular bir-biri bilan 
chambarchas 
bog‘liqdir. 
Dunyoning ongdagi tasviri tashqi 
obʼyektiv borliqni aks ettiradi. 
Borliq 
– 
barcha moddiy, 
nomoddiy, real bor bo‘lgan va 
tasavvur qilinadigan, ongga oid 
va undan tashqaridagi barcha 
narsalarni qamrab oladi. 
Dunyoning umumiy tasviri – 
olamning konseptual manzarasi 
demakdir. 
Olamning lisoniy manzarasi real 
borliqdagi barcha moddiy, nomoddiy, bor 
bo‘lgan va tasavvur qilinadigan, ongga 
oid va undan tashqaridagi barcha 
narsalarni qamrab ololmaydi. U insonning 
intellektual saviyasi, bilimi, tajribasiga 
mos ravishda shakllanadi va uning 
anglatuvchi 
subʼyektlari ham 
chegaralangan miqdordadir. 
Qamrovlarning keng 
va torligi bilan 
farqlanadi 
konsept 
subʼyektivdir, u nutq 
konteksida so‘zlovchilar 
orasidagi hissiy, intonatsion, 
harakatli-ritmik kommunikatsiya 
jarayonida shakllanadi. Konsept 
individuallik kasb etadi. U 
boshqa so‘zlovchi bilan suhbat 
(bahs), savollarga javob berish 
mobaynida doimiy ravishda 
mazmunini aniqlashtiradi. Xotira 
va tasavvur konseptning konkret 
vaziyatda narsani qabul qilinishi 
va tushunilishi uchun asos 
bo‘ladi. Biror bir ifodaning turli 
fanlarda turlicha tushunilishi va 
talqin qilinishi uning konseptual 
ligidan dalolatdir. OKMga 
tushuncha maʼlum bir toifaga mansub 
bo‘lgan narsalarning barcha xususiyatlarni 
ifodalagan nom sifatida namoyon bo‘ladi 
va u maʼlum mantiqqa asosan tilga 
(tafakkurga) o‘
rnashadi. U obʼyektivdir, 
aloqa 
–aralashuv jarayoniga qarab 
o‘zgaravermaydi, so‘zlovchiga 
mustahkam bog‘langan emas, unga nutqiy 
vaziyatda konkretlashtirilish xos emas. 
Konsept 
subʼyektiv, 
tushuncha va so‘z 
obʼyektivdir 

---