|
ILMIY AXBOROTNOMA FILOLOGIYA 2019-yil, 4-son
22
ko‘rsatadi. Shunday ishlardan biri E.N.Toporova «Shimoliy rus shevalarining leksik asoslanganligi»
nomli dissertatsiyasidir. Unda sheva materiallari leksemalashuvi xususida mulohaza yuritib, u yoki bu
leksik jarayonlar hosil bo‘lishiga sabab bo‘luvchi asosiy omillarni tahlil qilinadi [7].
So‘z ichki shakli leksemalashuvi va demotivatsiyani chegaralash bir qadar murakkab
jarayondir. Bundan tashqari, leksik material yana shundan dalolat beradiki, motivatsion
munosabatlarni aktuallashtirish imkoniyatini yo‘qotgan so‘zning ichki shaklini «jonlantirish»
tendensiyasi seziladi, ya’ni leksemalashgan yoki demotivlashgan so‘z remotivatsion jarayon ta’sirida
yangi motivatsion aloqaga kirishadi. Shuni ham qayd etish kerakki, ko‘pchilik holatlarda
demotivatsiya jarayoniga tovush shaklini o‘zgartirish yo‘li bilan ichki shakli leksemalashuv tufayli
kuchsizlanmagan so‘z uchraydi. Paydo bo‘lgan leksemalashuv remotivatsion jarayonning tug‘ilishiga
turtki bo‘ladi [3.103]. Demak, tilda leksemalashuv jarayonining paydo bo‘lishi tilning tarixiy
taraqqiyoti zaruriyati bo‘lib, uning yuz berishi tilning amaldagi qonuniyatlariga to‘la mos keladi.
Bunday «mos kelish» deganda, biz fikrni yangicha tarzda ifoda etish usullarini hamda nutq
jarayonidagi ixchamlik va qisqalikka intilishni nazarda tutamiz.
Leksemalashuv nutqiy jarayon bilan bevosita bog‘liq ekan, bu jarayonda yangi til
birliklarining (bunda yangi ma’no anglatuvchi so‘zlar – neologizmlar nazarda tutiladi) vujudga
kelishida uning yaratuvchisi bo‘lgan insonni ham e’tibordan tashqarida qoldirib bo‘lmaydi. Bu
jarayonda til egasi uning individualligi va yaratuvchanligi sezilib turishi mumkin. Ana shu jarayonda
so‘z bir qator bosqichlardan o‘tadi. Dastlab u me’yorlashuv jarayonini boshidan kechirishi lozim.
Dastlab muomalaga kiritilgan birlik bilan til iste’molchilari – egalari tanishadilar. Uning ma’nosini
anglashga intiladi, talaffuz tomoniga ham diqqat qilinadi. Boshqacha aytganda, ijtimoiylashish
jarayonidan o‘tiladi. Shundan so‘ng u ommalashadi, me’yorlashadi, til egalari tomonidan e’tirof etiladi
va lug‘at tarkibidan joy oladi. Keng ma’noda navbatdagi bosqich hisoblangan ana shu jarayonni ham
leksemalashuv bilan bog‘liq, deyish mumkin bo‘ladi.
Bu jarayonning faol ishtirokchilari milliy til himoyachilari va targ‘ibotchilari, millatning ilg‘or
vakillari – ijodkor ziyolilar, maorif-madaniyat, ommaviy axborot vositalari xodimlari hisoblanadi.
Ular yaratgan yangi til birliklari, jumladan, leksemalashuv yordamida vujudga kelgan leksemalar
badiiy asarlarda, teatr sahnalarida, vaqtli matbuot sahifalarida, radio va televideniye eshittirishlarida
o‘z ifodasini topadi va mustahkamlanadi. Undan foydalanish ko‘nikmasi shakllanadi, til egalarida shu
birlikka nisbatan kommunikativ-pragmatik imkoniyatlar paydo bo‘ladi.
A.I.Kuznetsova leksikalizatsiya hodisasini lingvistik jarayonlar silsilasida yaxshi o‘rgangan. U
«har qanday tilning taraqqiyotida bir-biriga bog‘liq ikki tendensiyani: ayrim mustaqil so‘zlarning
yordamchi vositalarga aylantiradigan leksik hodisalar grammatikalizatsiyasi hamda yordamchi
vositalarning so‘zning uzviy qismiga, boshqacha aytganda morfemalarga aylanishini ajratish
mumkin»ligini ta’kidlab, bunga agglyutinativ tillar, jumladan turkiy tillar misol bo‘la olishini uqtirib
o‘tadi. Aytilgan mulohazalardan
leksikalizatsiya
hodisasini
degrammatikalizatsiya,
grammatikalizatsiya
hodisasini esa
deleksikalizatsiya
tarzida tushunish ham mumkin bo‘ladi.
Leksikalizatsiya hodisasining mohiyati shundan iboratki, bunda u yoki bu grammatik shakl o‘z
paradigmasidan ajralib chiqib, mustaqil so‘z –
leksema
sifatida faoliyat ko‘rsata boshlaydi. Mana shu
tarzda tilda ko‘plab otlar, sifatlar, ravishlar, ko‘makchilar, bog‘lovchilar, yuklamalar paydo bo‘ladi,
deb hisoblaydi muallif va quyidagi misollarni keltiradi:
хотя –
bo‘lsa ham, garchi
, бы –
agar,
basharti, bo‘lsa edi, koshki, esa
, впереди –
oldida, oldinda, ilgarida
, спасибо –
rahmat, qulluq,
tashakkur
, сливки –
biror narsaning eng sara qismi, qaymog‘i
, леса (строительные) –
havoza
,
заношенный –
kiyilib eskirgan, kiyib to‘zdirilgan, eskirib qolgan, siyqasi chiqqan
kabi.
Ma’lum bir holatda tushunchalar leksikalizatsiyasi – bir tushunchani ifoda etuvchi shakllar
almashinuvi yuz beradi. Boshqacha aytganda, bir (grammatik) shakl ikkinchi bir shakl bilan to‘g‘ridan
to‘g‘ri almashinadi. Semantik xususiyatlariga ko‘ra bir-biriga baravar keladigan, ammo stilistik
jihatdan o‘zaro farqlanadigan birliklar almashinadi. Ushbu fikr leksemalashuv hodisasi haqidagi
qarashlarni yanada kengaytiradi. Anglashiladiki, bir tushunchani ifoda etuvchi, bu tushunchani
bildiradigan avvalgi shakldan firq qiluvchi ikkinchi bir shaklning paydo bo‘lishi shunchaki grammatik
shaklning joy almashinuvi emas, balki leksemalashuvdir. Bu o‘rinini almashgan so‘zlarning semantik
jihatdan bir-biriga mos kelishi, leksikalizatsiyaning stilistik jihatdan farqlanishi haqidagi fikr mazkur
hodisaning nutqiy vazifasini aniq tasavvur qilinishiga olib keladi. A.I.Kuznetsova
сообщите,
выдайте, покажите, список tipidagi fe’llar ko‘magida kommunikativ vazifalarning leksemalashish
imkoniyatlari axborotning maxsus tarmog‘i sifatidagi dastlabki tasavvur kommunikativ vazifasining
Do'stlaringiz bilan baham: |
