|
ILMIY AXBOROTNOMA UNIVERSITET HAYOTIDAN 2019-yil, 4-son
150
ma’noni topish uchun ...Sharq she’riyatini tushunish, qavat-qavat timsol-u tashbehlarga o‘ralgan
fikrlarning mag‘zini chaqish uchun alohida nazariy tayyorgarlik talab qilinadi...”,chunki shoirlar
ijodiga xos badiiy mantiq, sirli dunyoning sirlarini idrok qilish olam ajoyibotlarini anglashni
o‘rgatadi.ho‘(29-b). Ma’lum bo‘ladiki, bunday sirlarni ochish uchun talaba matnni qayta-qayta
o‘qishga, izlanishga yo‘naltirilgan. Shuningdek, she’riyatning go‘zal namunalariga bastalangan kuyni
tinglab, g‘azal ma’nosini yanada chuqurroq anglash imkoniyati yaratilgan. Shu bilan bir qatorda
adabiy merosni o‘rganish ham lozim bo‘lgan. Xullas, ko‘rinadiki, ajdodlarimiz har tomonlama
kamolga yetgan mutaxassislarni yetishtirishga katta e’tibor berishgan va bunda madrasalarning roli
beqiyos bo‘lgan.
“Madrasalarda sharhlab o‘qish usuli” kitobning ikkinchi qismi bo‘lib, unda M.Tursunova
madrasalarda o‘qish jarayonining bosqichlari, qachon sharhlab o‘qishga o‘tish mumkinligi haqida
ma’lumot beradi. Ilm toliblari savod chiqarishgach, “Haftiyak”ka o‘tishadi. So‘ngra “Chor kitob”ni
o‘zlashtirishadi. Bunda yodlash ko‘nikmasiga ega bo‘lishadi va “Qur’on”tahsiliga o‘tishadi. Muallif
qaysi fandan keyin nima o‘qitilishi haqida ham to‘xtalib, zamonaviy maktablarimizda adabiyot
o‘qitilishi bosqichlariga ijodiy yondashish kerakligiga ishora qiladi. Albatta, “Qur’on” tafsiriga
Mahmud Zamaxshariy, at-Termiziy, al-Buxoriy, Yusuf Xos Xojib, Ahmad Yassaviy, Alisher Navoiy
kabi benazir ijodkorlarning hissalari katta bo‘lganligini ta’kidlab, ulardan so‘ng “Qur’on”ni sharhlash
ustalarini sanab o‘tadi. Jumladan, Shayx Sa’diy Sheroziy, Farididdin Attor, Alisher Navoiyning
sharhlash mahoratini ko‘rsatuvchi misollar keltiradi. Shuningdek, Alisher Navoiy Farididdin Attorning
“Mantiq-ut- tayr” dostonidagi misralar haqida aytgan fikrini keltirib, bu doston misralarini sharhlash
naqadar zavqli ekanini, inson ilmiga ilm qo‘shishini ko‘rsatadi:
Zavqi ko‘p xushhol etar erdi meni.
Sharhi oning lol etar erdi meni.
Ayniqsa, dostondagi yettinchi vodiy – “Fano” haqida “sharhini tilasang, yuz risola bo‘lg‘usidir,”- deb
yozgan ekanligini ta’kidlaydi olima.
Haqiqatan ham shunday zukko shoir, olim, fozil-u fuzalolarning sharh berish usullari bilan
tanishgach, madrasa ilm toliblari qanday mutaxasis bo‘lganlarini tasavvur qilish qiyin emas.
M.Tursunova sharh berishning xususiyatlari sifatida quyidagilarni ko‘rsatadi:
1.
Ma’lum bir matnning kelib chiqish tarixini o‘rganish.
2.
Uning qaysi sohaga mansub ekanligiga e’tibor berish.
3.
Muayyan matnning shu sohaga oid manbalar tarixidagi o‘rni.
4.
Matnda tilga olingan voqealar, dalillar va shaxslar haqidagi ma’lumotlar.
5.
Sharhlovchining muallif ishora etgan ba’zi voqealar va dalillarini keltirish.
6.
Muallif jur’at eta olmagan yoki lozim topmagan narsalarni talqin qilish (36-b).
Yuqorida sanab o‘tilganlar yaxshi o‘zlashtirilsagina, sharhlovchilar u yoki bu matnni madrasa
talabalariga to‘liq yetkazib berganlar va ularni ilm ahllari tan olganlar.
M.Tursunova “Qur’on”ga sharh bergan allomalarning nomlarini bayon qilar ekan, sharh berish
uchun lug‘atlar bo‘lishi shart eanligini aytadi va o‘sha vaqtlarda tuzilgan lug‘atlarning 45 tasi haqida
Botirbek Hasanovning “Qo‘lyozmalar institutining qo‘lyozma lug‘atlari tasnifi” nomli maqolasiga
to‘xtaladi. Unda bu lug‘at “mualliflari, tuzilishi, hajmi, lug‘at tuzilishiga sabab bo‘lgan omillar,
homiylar haqida ma’lumot berilganligi”ni, shuningdek, u bu lug‘atlarning “madrasa mudarrislari va
talabalari uchun zaruriy qo‘llanma vazifasini ham bajarganligini” ta’kidlagan (38-b.). Badiiy adabiyot
sohasida Muhammad Hoksorning “Muntahab-ul lug‘at” asarini keltiradiki, uning muallifi o‘zidan
oldin yaratilgan lug‘atlardan unumli foydalanganligi bilan boshqa lug‘atlardan farq qiladi.
Yana bir misol e’tiborni tortadi: Hasanxo‘ja Nisoriyning “Muzakkiri ahbob” tazkirasida
Asomiddin Ibrohimning “o‘ta darajada ilmli olimlardan edi” degan tavsifini va uning bir shoirning
arab tilida yozgan ruboiysiga shomgacha bir risola yaratganini, “ruboiyning har bir misrasi bobida 650
ma’no aytganlar” degan fikrni keltiradi. Olima ilmi sharh va ilmi g‘ariba usullarining “madrasalar
ta’limida falsafiy-diniy, adabiy asarlar mazmunini sharhlashdagi o‘rni”ni belgilab beruvchi 12 ta
xulosa chiqaradiki, bu M.Tursunovaning o‘ziga xos tadqiqot usulining mohiyatini namoyon qiladi.
Monografiyaning 3-qismi “Ilmi tahlil, ilmi munozara usuli tarixi” deb ataladi. Bu qism
nomidan ham ko‘rinib turibdiki, bunda sharhlash usuli bilan namoyon qilingan so‘z qatlamlarini tahlil
qilish, munozara yo‘li bilan matnda aytilmoqchi bo‘lgan ma’no aniqlanadi. Muallif shunday
deydi:”Tahlil, munozara, birinchidan, talaba nutqini, ya’ni fasohatini oshirsa, ikkinchidan, matnda
ko‘tarilgan muammoni chuqur idrok etish ko‘nikmasini hosil qiladi.”
Do'stlaringiz bilan baham: |
