|
ILMIY AXBOROTNOMA
FILOLOGIYA
2017-yil, 4-son
90
Tashxis va jonlantirish san’ati jahon adabiyotining ilk badiiy san’at namunalaridan boʻlib,
uning vujudga kelishi uzoq tarixga borib taqaladi. Bu badiiy san’at turining vujudga kelishi, ibtidoiy
zamon odamlarining paydo boʻlishi va ularning ibtidoiy ongi rivojlanishi bilan bevosita bogʻliqdir.
Shuni aytish kerakki, ibtidoiy davr odamlarining qarashlarida tabiatda yuz beradigan har bir voqea,
hodisa jonli tarzda namoyon boʻladi. Ibtidoiy zamon odamlari dunyoni yaratilishi va tabiatning
tarkibiy unsurlari toʻgʻrisida bilimga ega emas edilar va bu esa ularning tabiatda yuz beradigan voqea
va hodisalarning asl mohiyatini anglashga xalaqit berar edi. Shuning natijasida, ular tabiatdagi voqelik
va hodisalar toʻgʻrisida turli mifologik va afsonaviy xulosalar chiqarib, ularni eng qadimgi va badiiy
adabiyotning dastlabki namunalari afsona va qadimiy mifologik dostonlarda aks ettirishgan. Tashxis
va jonlantirish san’atining ilk namunalari xalq ogʻzaki ijodiyotida ifoda etilishi toʻgʻrisida bulgʻor
olim Mixail Arnaudov oʻzining «Psixologiya literaturnogo tvorchestva» kitobida quyidagicha fikr
bildiradi: «O`lik tabiatni jonlantirish adabiyotning qadimgi tasvirlash turlaridan hisoblanadi. Uning
rivojlanishini biz bolalar ruhiyatida, past saviyadagi ibtidoiy odamlar va qabilalar misolida koʻrishimiz
mumkin. Tabiatni sodda tushunishning analogiyasiga asoslanib shuni aytishimiz mumkinki, ibtidoiy
odamlarning yashash tarzi bu xulosani chiqarishimizga asosdir. Qadimgi zamon odamlari atrofdagi
ashyo va jismlarga jonli narsaga munosabatda boʻlganday munosabat qilardilar. Ularni oʻz
qarashlarida jonli va ma’lum quvvatga ega deb hisoblab, ulardan ma’lum darajada hayiqardilar»
[1:232-233]. Yuqorida keltirilgan tarifdan shunday xulosa chiqarish mumkinki, tashxis ibtidoiy
insoniyatning mifologik tasavvurlari va qarashlaridan vujudga kelgan. M. Arnaudov bu borada
quyidagicha fikrini davom etiradi: «Jonsiz narsalarining jonlanish holatlari tirik qolish uchun
kurashdir. Jonsiz narsalar, badiiy ijodiyot imkoniyati bilan jon olib, inson harakatlarini bajaradi va
jonlantirish san’at shaklida namoyon boʻladi» [1:232-233].
Xalq ogʻzaki ijodiyotidi tashxis koʻp koʻzga tashlanishining yana bir omili, ibtidoiy
odamlarning diniy va falsafiy aqidalariga bogʻliqdir. Qadimgi davr xalq ogʻzaki ijodiyoti matnlari va
diniy mazmunlarga asoslangan asotir-miflarda tashxis va jonlantirish san’ati katta oʻrin egallagan.
Ibtidoiy davr odamlarining tabiat va uning hodisalariga boʻlgan munosabatlarini ifodalaydigan asotir
va miflar oʻz navbatida tashxis va jonlantirish san’atiga boydirlar.
Qadimgi zamonda, insoniyat hali chuqur bilimga ega boʻlmagan davrda, tabiatning har bir
ashyo va narsalarini jonli deb tasavvur etardi. Aksar holatda ibtidoiy davr vakillari ba’zi bir jonsiz
narsalarni jonlantirib, ularni hatto xudolik darajasiga yetkazishganlar. Bu shuni koʻrsatadiki, ibtidoiy
davr insonlarining tabiat va undagi mavjudotlar toʻgʻrisidagi munosabatlari vaqt oʻtishi bilan oʻzgarib
ideallashgan. Masalan, Oriylarning birinchi xudosi sof osmon va muhit boʻlgan. Ba’zi paytda, joylarda
uning nomi «Nana» deb atalgan. Hindlarning muqaddas kitobi «Varuna»da, «Diyouq», keyinroq
«Dev» nomi bilan keltirilgan [4:18]. Agar bu masalaning vujudga kelishiga nazar solsak, avvalo
qadimgi zamon odamlari osmon jismlarini jonli deb hisoblashgan. Ularning nazarida osmondagilar
ular uchun rizq va ozuqa joʻnatishadi va agar jahllari chiqsa, toʻfon, qor, shamol va turli ofatlarni
yuborishadi. Keyinroq ular bu masalada ildamlashib, osmonning jonli ekanligiga ishonib, uni
insonlarga ta’sir eta oladi deb oʻylab, Voruna eng birinchi Xudo deb tan olishadi. Osmonni dastavval
jonli tarzda tushunib, keyinroq Xudo sifatida e’tirof etishlarini adabiyotshunos olim Xoliq Mirzozoda
quyidagicha ta’riflaydi:«Qadimgi falsafiy, ijtimoiy va diniy fikrlardan ma’lumki, qadimgi zamon
odamlari shuurining pastligi, tajriba va bilimning, ishlab chiqarish asboblarining kamligi va mehnat
samarasining koʻrsatkichi pastligi tufayli, tabiat qonunlarini tushunishda ojizlik qilganlar va voqea-
hodisalarning asl mohiyatini tushunmasdan, yashash tarzini soddalashtirish uchungina turli ertak va
fantastikalarni toʻqishgan»[4:46].
Oriyoniy xalqlar miflarida Quyosh Vorunaning koʻzi, ya’ni Osmonning koʻzi sanalgan.
Momoqaldiroqni uning oʻgʻli, yulduz va sayyoralarni Vorunaning jilodor kiyimi sanashgan. Shundan
ma’lum boʻladiki, tabiatning moddiy unsurlari qadimgi zamon asotir va miflarida oʻzlarida jonlantirish
xislatini ifoda etib, er yuzidagi insonlar xarakteriga ega boʻlganlar.
Tashxis yo jonlantirish san’ati tasvirlashda keng imkoniyatga ega boʻlib, moddiy va ma’naviy
unsurlarni jonlantirishda koʻp qoʻllaniladi. Tabiatdagi vahshiy hayvonlar va qushlarni tasvirlashda bu
badiiy san’at turi oʻziga xos imkoniyatlarga ega. Fors-tojik mumtoz adabiyoti tarixida turli hayvonlar
va qushlarni, jumladan, tulki, sher, sigir, tovuq, toʻti, boʻri, fil, ot, qoplon, chumoli, qargʻa, it, mushuk
va boshqa jonivorlarning badiiy adabiyotda insonga xos sifatlarini oʻzida gavdalantirib, odamlardagi
xarakter va sifatlarni olganini koʻrishimiz mumkin. Mumtoz she’riyatda tabiatdagi hayvonlar va
Do'stlaringiz bilan baham: |
