|
ILMIY AXBOROTNOMA FALSAFA 2020-yil, 2-son
65
qo’yilgan maqsadga, yutuqlarga erishishni ta'minlasa foydali qisoblanadi. Har bir ijodkor dizayner narsa va
buyum yaratayotganda uning oldida avvalo talablari aniq ravshan bo’lgan iste'molchi turadi, har bir asar
yoki mahsulot albatta kim uchundir yaratiladi. Dizaynda professonallik va havaskorlik bir-biridan farq
qiladi. Har bir kishi havaskor bo’lishi mukin ammo professional bo’lolmaydi. Har bir ishlanma esa ma'lum
bir asarning poydevori, ijodkor dunyoqarashining mevasi. Shuning uchun u tizimli, mantiqiy asosiga ega
bo’lishi taqozo etiladi. Uning san'atdagi ijodiylikdan farqi shunda. Dizayner mutaxassisning qobiliyati
loyiqaviy tasavvur va obrazli tafakkurdir. Bu obrazli modellashtirish yoki obrazli tip kabi yangi loyihaviy
tafakkur mexanizmlarini vujudga kelishida asos bo’ladi. Bu tushunchalar dizaynning voqelikka
munosabatini his qilish va dizayn obrazlarining san'atdagi obrazlardan farqini tushunishga yordam beradi,
shuningdek hayotiy qadriyatlarga aylantiradi.
Ammo bugun hayot sur'atlarining tezlashuvi, atrof-muhitdagi, ijtimoiy hayotdagi o’zgarishlar
shaxsdagi moslashuv funktsiyalarini o’zgartirib, ayrim hollarda tezlashtiradi, oqibatda inson va buyum
o’rtasidagi munosabat yanada qisqarib bormoqda. Ilgari uy jihozlaridan 20 yillab foydalangan bo’lsak
bugun ularning texnik, estetik, funktsiyaviy jihatdan takomillashib borishi natijasida 2-3 yildayoq
eskirishga olib kelmoqda. Foydalanilmagan jihoz esa qadriyatlilik xususiyatini yo’qotadi (faqat shaxsiy
qadriyatga aylanadi, bu esa qadriyatlar o’rtasida to’qnashuvga olib keladi). Faylasuf madaniyatshunos
Olvin Toffler “Yangi tovarlarni loyihalashtirish va ularni jozibador, yorqin psixologik jihatdan emotsional
boy liboslarga burkab berish ertangi kunning eng topqir tadbirkorlaridan ham haddan tashqari yuksak
darajada uddaburonlikni talab qiladi. Biz muvaqqat ehtiyojlarni qondirish uchun muvaqqat usullar bilan
tayyorlangan muvaqqat buyumlar davriga qadam qo’ymoqdamiz. Inson bilan buyum o’rtasidagi munosabat
borgan sari behuda bo’lib bormoqda” [2. B.100] . deb ta'kidlaydi. Darhaqiqat, zamonaviy inson talabini
qondirish uchun dizayner undan bir qadam oldinda yurishi lozim. Bu tezkorlikni talab etadi, “bir martalik”
buyumlarning ko’payishiga olib keladi. Bir martalik shpritslar, idish-tovoqlar inson salomatligi, shaxsiy
gigienasi uchun zarur. Ammo inson foydalanadigan barcha predmetlar bir martalikka aylanar ekan
ularning qadriyatlilik tabiati yo’qoladi. Bu Toffler aytganidek muvaqqat buyumlar davriga qadam
qo’yganimiz, uning sifatsiz yoki, yaroqsiz ekanligigagina bog’liq emas, balki dunyoqarash va didimiz ham
o’zgarayotgani, yangilanishga bo’lgan ehtiyojimiz bilan ham belgilanadi. Ilgari buyumga nisbatan eng
muhim talab uning pishiqligi va uzoq vaqt davomida foydalanishga yaroqliligi bo’lgan, endilikda esa inson
uchun buyumning estetik shakli, ekologik tozaligi ham muhim. Hatto ba'zan unda ijodiylik birinchi o’ringa
chiqib qolishi ham uchraydi. Masalan eksklyuziv buyumlar, liboslarni misol qilish mumkin. Ulardan
foydalanib bo’lmaydi, ya'ni ularga egallik qilishi mezoni bilan belgilanadi.
Ma'lumki dizayn va foydalilik bir-biri bilan chambarchas bog’liq ammo foydalilikni sof
iste'molchilik nuqtai nazaridan tor ma'noda tushunish ham noto’qri, chunki, axloqiy nuqtai nazardan foyda
ma'naviy qadriyat sifatida, inson harakatlarining pirovard maqsadi sifatida ham namoyon bo’ladi. Ya'ni,
foydaning asosida insonning ijtimoiy, siyosiy, iqtisodiy, mutaxassislik, madaniy mavqeini ko’tarish bilan
bog’liq bo’lgan turli ob'ektlarga bo’lgan munosabati, qiziqish va manfaatlari yotadi. Omad, samaradorlik,
maqsadga muvofiqlik, afzallik kabi amaliy ahamiyat kasb etgan sifatlar, foyda, ezgulik, go’zallik, haqiqat,
barkamollik, mukammallik kabi qadriyatlar bilan bog’liqdir. Ba'zi ishlab chiqaruvchilar foydaning
qadriyatlilik xususiyatini unutishmoqda, xudbinlik, shaxsiy manfaat ustunlik qilmoqda, oqibatda
dizaynning qadriyatlilik xususiyati e'tibordan chetda qolmoqda. Masalan, bolalar uchun yaratilayotgan
qo’g’irchoq va o’yinchoqlarning bola so g’ligi va ruhiyatiga salbiy ta'sir qilayotgani xususida bir qancha
tadqiqotlar o’tkazilgani fikrimiz dalilidir. Barbi ishlab chiqaruvchi “Mattel inkorporeyted” kompaniyasi
ushbu qo’ g’irchoqni olishni istagan qizaloq eski Barbisini almashtirish evaziga yangisini anchagina
arzon narxda olishi mumkinligi to’ g’risida e'lon qilib boradi. qar Haftada millionga yaqin, har sekundda
esa ikkita Barbi qo’qirchoqi xarid qilinar ekan. Amerikalik 3 yoshdan 11 yoshgacha bo’lgan qizlarda 8 ta,
italiyalik qizaloqda 7 ta, frantsuz, nemis va ingliz qizaloqida o’rtacha 5 tadan Barbi qo’qirchoqi bor ekan.
Toffler ta'kidlaganidek bu qo’ g’irchoqlari chirib-to’zib ketgunicha o’ynagan buvilarning
davomiylik jamiyatiga qarshi omonatlik g’oyasiga asoslanuvchi jamiyat o’rtasidagi tafovutni ko’rsatadi.
Oxir oqibatda bolalarda Toffler aytganidek “tashlab yuborish” madaniyati singadi. Bir martalik narsa va
buyum qadriyatlilik tabiatiga ega bo’lmaydi. Bu esa tejamkorlik, uvol, shukronalik kabi azaliy axloqiy
qadriyatlarimizga ham ziddir, shuningdek ularning qadrsizlanishiga olib keladi. O’z o’yinchog’iga
ehtiyotkorlik bilan munosabatda bo’lmagan bola ertaga tabiatga, xalqimiz yaratgan osori-atiqalarga ham
behurmat bo’lishi ehtimoldan xoli emas. Yillar osha inson uchun qadrli bo’lgan narsa va buyumlar nima
uchun qadrini yo’qotib qo’yadi? Uni qadrsizlanmasligi uchun nima qilish kerak? Bu kabi savollarning
tug’ilishi tabiiydir. Olim Q.Nazarov qadrsizlanishning tabiati, mohiyati, shakllari va sabablarini ko’rsatib
o’tar ekan, “Har bir qadriyat ob'ektining qadrlash mezoni bor. Bu mezon u yoki bu qadriyatni qadrlashning
ob'ektiv me'yorini anglatadi. Ana shu me'yorning buzilishi u yoki bu qadriyat qadrining, bir tomondan,
Do'stlaringiz bilan baham: |
