1.Бухгалтерия ҳисоби ахбротининг таърифи, таснифланиши ва хусусиятлари. Бухгалтерия ҳисобининг мақсади фойдаланувчиларни ўз вақтида тўлиқ ҳамда аниқ молиявий ва бошқа бухгалтерия ахбороти билан таъминлашдир.
Бухгалтерия ҳисобининг вазифалари:
бухгалтерия ҳисоби ҳисобварақларида активларнинг ҳолати ва ҳаракати, мулкий ҳуқуқлар ва мажбуриятларнинг ҳолати тўғрисидаги тўлиқ ҳамда аниқ маълумотларни шакллантириш;
самарали бошқариш мақсадида бухгалтерия ҳисоби маълумотларини умумлаштириш;
молиявий, солиққа доир ва бошқа ҳисоботларни тузишдан иборатдир.
Бухгалтерия ахбороти бошланғич ҳисоб ҳужжатларига асосланган, бухгалтерия ҳисоби регистрларида, молиявий ҳисоботларда, тушунтиришларда ҳамда бухгалтерия ҳисобини ташкил этиш ва юритиш билан боғлиқ бошқа ҳужжатларда акс эттириладиган бухгалтерия ҳисоби объектлари ҳақидаги қайта ишланган маълумотлардир.
Бухгалтерия ҳисобини юритишда махфийликка риоя қилинади. Бухгалтерия ҳисоби регистрларининг мазмуни билан танишишга маъмурият рухсати билан ёки қонун ҳужжатларида назарда тутилган ҳолларда йўл қўйилади.
Бухгалтерия ҳисоби регистрлари билан танишишга рухсат этилган шахслар уларнинг махфийлигини сақлашлари шарт. Махфийликни бузганлик қонунда белгиланган тартибда жавобгарликка тортилишга сабаб бўлади.
Subyektning olib borayotgan siyosati tadbirkorlik rejalarining to'g‘riligini o‘z
vaqtida aniqlash uchun okz faoliyatining natijalarini doimiy kuzatish va nazorat qilib turishini taqozo qiladi. Boshqaruvning asosiy muammoiaridan biri yangi subyekt qurilishida faoiiyatini kengaytirish va rekonstruksiya qilish, zaxiralami ko‘paytirish. Ishlab chiqarish texnologiyasini yangilash, yangi mahsulot ishlab chiqarish, jihozlami almashtirish, investitsiyani jalb qilish va investitsiyadan daromad olishdir. Ayniqsa,investitsiya qarori tavakkal hisoblanadi, chunki ishlab chiqarish jarayonida kelgusi davrda daromad olish uchun joriy davrdagi resurslaming hisobidan zarur ulushini jalb qiladi. Ushbu yechim uzoq muddatli va xuddi shunday tartibda qisqa muddatga aloqador boMishi mumkin.
Qisqa muddatli yechim mahsulot assortimentini boshqarish natijasida biriik mahsulotning umumiy foyda jamg’armasiga, buyurtma hajmiga, talab va sotish
hajmi, tannarx va narx, hamda isrofsiz ishlab chiqarish hamda sotish, ishlab chiqarish Muammoli hisob masaialari dasturlash, me’yorlashtirish, rejalashtirish,
prognozlash, tizimli iqtisodiy tahlil qilish. nazorat qilish va ishiab chiqarish hisobi va statistikaning haqiqiy maMumotlariga asosan tartibga solish uslublari yordamida hal etiladi."Muammoli hisob” tushunchasining mazmuni bu hisobning maMumotlari subyektning boMajak iqtisodiy va ishlab chiqarish muammoiarini hal etiladi qoMlanilishini ko'rsatmoqda. Muammoli hisob ma5 lumotiari quyidagi hollarda qoMIaniladi: - xarajat va daromadlami rejalashtirish va bashorat qilishda, smetalami me’yorlashtirish va tuzishda;
- sarflar tahlilida va me’yoriylardan chetga chiqishda hamda mahsulot ishlab
chiqarishning daromadliligi tahlilida;
- ishlab chiqarish va sotish jarayonida xarajatlar va olinadigan daromadiarning
qiymati kriteriyasi bo'yicha tizimli boMinmalar va subyektning faoliyatini
baholashda;
- ishlab chiqarish va sotish, kooperatsiyalash, import va eksport, mahsulot
assortimenti va boshqa sohada yaqin va keyingi perspektivalarga ko‘p variantli
boshqaruv qarorlami qabul qilishda:
- xarajatlar va daromadiarning optimizatsiyasini ta’niinlovchi zaxira va
xarajatlami boshqarish modulini tuzishda.
Buxgalteriya hisobi o‘rtasidagi o'zaro bogMiqJik darajasi bo‘yicha xorijiy mamlakailaming amaliyotida ikki tizim qoMIaniladi: monistik va avtonom. Monistik buxgalteriya hisobi schyotlarida to‘g'ri va teskari aloqalar asosida tizimli va muammoli hisobni qo'shuvchi integratsion tizimdir. Buxgalteriya hisobi schyotlarida ishlab chiqarish xarajatlarini, tayy'or mahsulot va uning sotilishmi aks ettirish yoMi bilan tuzilgan tizimli hisob subyektning faoliyati, uning moliyaviy holatini baholashga imkon beradi. Moliyaviy maMumotlarga ichki hisobot maMumotlarini qo'shib, ma’muriyat ishlab chiqarishni turli boMinmada tashkil etish ning ratsionalligini baholash mumkin. Tezkor maMumotlar va moddiy javobgar shaxslaming hisobotidan, mavjud standartlardan ijobiy va salbiy boMgan chiqib ketishlar aniqlanadi. Shuning bilan xarajatlar va daromadlami nazorat qiluvchi harakatdagi tizimni yaratish savollari tugMladi. Ishiab chiqarishning hajmi katta boMmagan subyektlar yoki ocz tarkibi bo'yicha bir xil turdagi mahsulot ishlab chiqaruvchi subyektlar hisobning integratsiyalashgan tizimini qoMlaydi deb o'ylaymiz. Avtonom tizimda tizimli va muammoli hisobni umumlashtirish moliyaviy va boshqaruv hisoblari o'rtasidagi aloqa bir nomlanishdagi juft nazorat schyotlari yordamida amalga oshiriladi,
Xarajatlaming tezkorligi bo'yicha tizimlar quyidagicha farqlanadi: haqiqiy xarajatlarni hisoblash tizimi va standart xarajatlami hisoblash tizimi. Xarajatlaming
tezkorligi samaradorlikni oshirishga qaratilgan tizim harakatchanligining kriteriyalaridan biri hisoblanadi.
Haqiqiy xarajatlami hisoblash tizimi sotiigan mahsulot va foydani, tannarxni
hisoblash, haqiqiy tannarxni aniqlash va aniq nomdagi tayyor mahsulot hirligining
sotilishidan olingan daromadni aniqlash uchun ma’lumotni shakllantirishdan iborat.
Standart xarajatlami hisobga olish tizimi quyidagilami o'z ichiga oladi:
materiallar, asosiy fondlar, mehnatga boMgan xarajatlar, ustama sarflarini, sotib olish
va ishlatishga ketgan xarajatlarga standartlarni ishlab chiqish; me’yoriy xarajatlar
bo'yicha tannarx kalkulatsiyasini tuzish, me’yorlar va smetalardan chetga
chiqishlami belgilab, haqiqiy xarajatlami hisobga olishlarni mujassamlashtiradi.
Jahon amaliyotida bunday tizim ”standart-kost" deb ataladi. IJ tannarxning
shakllanishi jarayonini nazorat qilishning tezkorligiga va uning jarayonini, kerak
boMganda, tartibga solishga qaratilgan.
Xarajatlami tannarxga kiritishning toMiqligi amaliyotda qo'llanilayotgan hisob
tizimlarini turkumlashnxng belgilaridan biri hisoblanadi. ToMiq xarajatlaming hisobi
tizimi va qisman xarajatlaming hisobi tizimi mavjud boshqaruv hisobining har xil
maqsadlariga javob beruvchi ikki tizimdir.
ToMiq xarajatlar hisobi tizimi odatdagi ishlab chiqarishga boMgan xarajatlami
va tannarx kalkulatsiyasining hisobi bilan ko'rsatilgan xarajatlami guruhlashning
asosi ularning to'g'ri va bilvositaga boMinishidir.
Qisman xarajatlar tizimi deganda to'g'ri, tavsifga ega va alohida turdagi
mahsulotlarning tannarxiga qo'shiladigan xarajatlaming alohida eiementlarini
tanlashga boMgan yondashish tushuniladi. Bu tizimda xarajatlar ishlab chiqarish
hajmiga bogMiq va shuning uchun ular o'zgaruvchan deyiladi. Cheklangan xarajatlar
kaikulatsiyasi faqat kalkulatsiya qilinayotgan mahsulotni ishlab chiqarish bilan
bogMiq boMgan ishlab chiqarish sarflarini o 'z ichiga oladi. Bilvosita tavsifga ega
xarajatlaming bir qismi butun mahsulotga aloqador boMadi. Bunday turdagi xarajatlar
tushgan mablag'ning umumiy summasidan qoplanadi. Chet el amaliyotida hisobning
bu variant! "direkt-kosting" deyiladi.
