Kalkulyatsiya. Yarim tayyor mahsulotsiz usulda har bir qayta ishlov bo‘yicha, asosan, faqat ishlov berishga ketgan xarajatlar olinadi. Tayyor mahsulot tannarxi xomashyo, dastlabki materiallar xarajatlari, barcha qayta ishlash xarajatlari va boshqa ishlab chiqarish xarajatlarini umumlashtirish bilan aniqlanadi. Bunda faqat tayyor mahsulot tannarxi kalkulyatsiya qilinadi.
Misol. Korxona erkaklar poyafzali ishlab chiqaradi. Ishlab chiqarish uchta jarayonda tashkil etilgan. Quyidagi m a’lumotlar mavjud:
— hisobot davrining birinchi choragida 1500 dona mahsulot ishlab chiqarilgan;
— dastlabki ishlov uchun xomashyo: va materiallar sarflangan — 8400000 so‘m
— oraliq mahsulotlarga xarajatlar qilindi — 2400000 so‘m;
— tayyor mahsulot holiga keltirish uchun mablag‘lar.sarflandi
— 1200000 so‘m.
Bunda jarayonlar bo‘yicha tannarx aniqlash quyidagi tartibda amalga oshiriladi:
1-jarayon — 8400000/1500=5600;
2- jarayon - 2400000/1500=1600;
3- jarayon - 1200000/1500=800. Jami: 12000000/1500=8000.
Yuqoridagi hisob-kitoblardan ko‘rinib turibdiki, bir birlik mahsulotning haqiqiy tannarxi 8000 so‘mni tashkil etadi
Narx tushunchasi va uning mohiyati tahlil qilish (1 ball)
NARX
NARX, baho — tovar qiymatining puldagi shakli; bozor iqtisodiyotida amal qiluvchi iqtisodiy dastak. Iqtisodiy tafakkur tarixidagi ayrim qarashlarda Narxni qiymatning mehnat nazariyasiga asoslanib talqin qilishgan, unga qiymatning puldagi ifodasi deb qaralgan. Narxni pulning miqdoriy nazariyasi asosida izoxlab, Narxga xarajatlar, tovarning nafliligi va raqobat taʼsir etishini eʼtirof etadi. Narxni qiymat belgilaydi, ammo u aniq bir qiymatdan yuqori yoki past boʻlishi mumkin, bu esa bozordagi muayyan tovarga boʻlgan talab va taklift bogʻliq. Narx faqat qiymatni emas, balki talab va taklif, shuningdek, tovarning ijtimoiy foydaliligi, sifati va boshqa tovarlar oʻrnini bosa olishi, muomaladagi pulning xarid qobiliyatiga ham bogʻliq. Binobarin, Narx qiymatdan miqdoran farqlanadi. Mahsulot tannarxi har qanday Narxning asosi boʻlib, mahsulotning hayotiy sikli davomida uning Narx idagi oʻzgarishlarga katta taʼsir koʻrsatadi. Narx miqdori xarajatlarga va tovar sifatiga toʻgʻri mutanosiblikda, rakrbatning shiddatiga esa teskari mutanosiblikda turadi. Bozor iqtisodiyotida Narx bir nechta vazifalarni bajaradi.
Narx turlari izohlab e’htiyoriy bir turini BALIQ SKLETI metodi asosida o’rganish (1 ball)
Erkin bozor Narxi (muvozanatli Narx) — erkin bozorda sotuvchilar va haridorlar koʻpchilik boʻlganidan ulardan hech biri oʻzi xohlagan narxni oʻrnatolmaydi. Bu yerda talab-taklif nisbatiga qarab erkin savdolashuv Narxi, yaʼni muvozanatli Narx yuzaga keladi;
Monopol Narx — monopol bozorda sotuvchi yoki haridor ozchilik yoxud tanho boʻlganida ular xohlagan Narx oʻrnatiladi. Bu bozorga zoʻrlab kiritiladigan Narx boʻlib, odatdagi Narxlardan yuqori boʻladi va monopol foyda olishga xizmat qiladi;
Ulgurji Narx — tovar ishlab chikaruvchilar savdo firmalariga tovarlarni bir yoʻla koʻtarasiga sotishida qoʻllanadi. Tovar birjalari va savdo uylarida ham ulgurji Narxlar qoʻllanadi;
Shartnoma Narxlari — sotuvchi va haridorlarning roziligi bilan belgilanadigan va oʻzaro tuziladigan shartnomada koʻrsatiladigan Narx Bunday Narx, odatda, shartnoma muddati amal qiladigan davrda oʻzgarmaydi. Koʻproq mil-liy va xalqaro bozorlarda qoʻllanadi.
Chakana Narx — tovarlar bevosita isteʼmolchilarga yakkalab sotilgan chog`da qoʻllanadi va miqdori ulgurji Narxdan yuqori boʻladi;
Preyskurant Narx — haridor uchun bildirgich yoki maʼlumot-noma Narx boʻlib xizmat qiladi va haqiqiy Narx preyskurantlar (koʻrsatkichlar)da eʼlon qilingan Narx atrofida boʻlishini anglatadi;
Dotatsiyalangan Narx — davlat byudjeti hisobidan maxsus arzonlashtirilgan, bozor Narxidan pastroq qilib belgilangan Narx, Narxdagi farq byudjet beradigan dotatsiya bilan qoplanadi. Bu Narxni oʻtish davrida turgan mamlakatlarda davlat aholini ijtimoiy himoyalash uchun qoʻllaydi;
Demping Narx — bozorda oʻz mavqeini mustahamlash va ra-qiblarni siqib chiqarishda qoʻllanadigan maxsus pasaytirilgan Narx, xalq-aro bozorlarda koʻproq qoʻllanadi.
Narxning vazifalari KLASTER usuli orqali tahlil qiling (1 ball)
