Исманов Вохобжоннинг “Амалий бухгалетерия” фанидан якуний назорат иши

3.Ходимларни ишга қабул қилиш ва ишдан бўшатиш.
Ўзбекистон Республикасида меҳнатга оид муносабатлар меҳнат тўғрисидаги қонунчилик, жамоа келишувлари, шунингдек жамоа шартномалари ва бошқа локал норматив ҳужжатлар билан тартибга солинади.
Меҳнат тўғрисидаги қонунчилик ушбу Кодекс, Ўзбекистон Республикаси қонунлари ва Олий Мажлис қарорлари, Ўзбекистон Республикаси Президентининг фармонлари, Қорақалпоғистон Республикаси қонунлари ва Жўқорғи Кенгес қарорлари, Ўзбекистон Республикаси Ҳукуматининг ҳамда Қорақалпоғистон Республикаси Ҳукуматининг қарорлари, давлат ҳокимиятининг бошқа вакиллик ва ижроия органлари ўз ваколатлари доирасида қабул қиладиган қарорлардан иборатдир.
Мулкчиликнинг барча шаклидаги корхоналар, муассасалар, ташкилотларда, шунингдек айрим фуқаролар ихтиёрида меҳнат шартномаси (контракт) бўйича ишлаётган жисмоний шахсларнинг меҳнатга оид муносабатлари меҳнат тўғрисидаги қонун ҳужжатлари ва бошқа норматив ҳужжатлар билан тартибга солинади.
Ходимлар учун меҳнат ҳуқуқларининг ва кафолатларининг энг паст даражаси қонун ҳужжатлари билан белгилаб қўйилади.
Қонун ҳужжатларидагига нисбатан қўшимча меҳнат ҳуқуқлари ва кафолатлари бошқа норматив ҳужжатлар, шу жумладан шартнома йўсинидаги ҳужжатлар (жамоа келишувлари, жамоа шартномалари, бошқа локал ҳужжатлар), шунингдек ходим ва иш берувчи ўртасида тузилган меҳнат шартномалари билан белгиланиши мумкин.
Меҳнат ҳақидаги келишувлар ва шартномаларнинг шартлари, агар қонунда бошқа ҳолат кўрсатилмаган бўлса, бир тарафлама ўзгартирилиши мумкин эмас. Меҳнат тўғрисидаги қонун ҳужжатлари ва бошқа норматив ҳужжатлар билан тартибга солинмаган масалалар меҳнат тўғрисидаги шартнома тарафларининг келишуви асосида, ўзаро келишилмаган тақдирда эса, — меҳнат низоларини кўриб чиқиш учун белгиланган тартибда ҳал қилинади.
Меҳнат ҳақидаги келишувлар ва шартномаларнинг ходимлар аҳволини меҳнат тўғрисидаги қонун ҳужжатлари ва бошқа норматив ҳужжатларда назарда тутилганига қараганда ёмонлаштирадиган шартлари ҳақиқий эмас.
Ҳар бир шахснинг меҳнат ҳуқуқларини ҳимоя қилиш кафолатланади, бу ҳимоя меҳнат тўғрисидаги қонунчиликка риоя қилинишини текширувчи ва назорат қилувчи органлар, шунингдек меҳнат низоларини кўрувчи органлар томонидан амалга оширилади.
Меҳнат соҳасидаги давлат бошқарувини Ўзбекистон Республикаси Бандлик ва меҳнат муносабатлари вазирлиги ва унинг ҳудудий органлари амалга оширади.
Меҳнат шартномаси қуйидаги сабабларга кўра бекор қилиниши мумкин:
1) тарафларнинг келишувига кўра. Ушбу асосга биноан меҳнат шартномасининг барча турлари исталган вақтда бекор қилиниши мумкин;
2) тарафлардан бирининг ташаббуси билан;
3) муддатнинг тугаши билан;
4) тарафлар ихтиёрига боғлиқ бўлмаган ҳолатларга кўра;
5) меҳнат шартномасида назарда тутилган асосларга кўра. Меҳнатга оид муносабатларни бекор қилиш тўғрисидаги шарт меҳнат шартномасида бу шартнома иш берувчи томонидан корхона раҳбари, унинг ўринбосарлари, бош бухгалтер билан, корхонада бош бухгалтер лавозими бўлмаган тақдирда эса, бош бухгалтер вазифасини амалга оширувчи ходим билан тузилганда, шунингдек қонунда йўл қўйиладиган бошқа ҳолларда ҳам назарда тутилиши мумкин.
6) янги муддатга сайланмаганлиги (танлов бўйича ўтмаганлиги) ёхуд сайланишда (танловда) қатнашишни рад этганлиги муносабати билан.
Башарти жамоа келишуви ёки жамоа шартномасида меҳнат шартномасини иш берувчининг ташаббуси билан бекор қилиш учун касаба уюшмаси қўмитаси ёки ходимлар бошқа вакиллик органининг олдиндан розилигини олиш назарда тутилган бўлса, шартномани бундай розиликни олмай туриб бекор қилишга йўл қўйилмайди. Меҳнат шартномаси:
корхона тугатилиши муносабати билан;
корхона раҳбари билан тузилган шартномани ушбу Кодекс 100-моддасининг иккинчи қисмида назарда тутилган асослардан бирига кўра;
ушбу Кодекс 100-моддаси иккинчи қисмининг 6-бандига кўра иш берувчининг ташаббуси билан бекор қилинган тақдирда касаба уюшмаси қўмитаси ёки ходимлар бошқа вакиллик органининг розилигини олиш талаб этилмайди.
Касаба уюшмаси қўмитаси ёки ходимларнинг бошқа вакиллик органи ходим билан меҳнат шартномасини бекор қилишга розилик бериш масаласи бўйича қабул қилган қарори ҳақида иш берувчига ёзма равишда хабар бериши керак, бундай хабар меҳнат шартномасини бекор қилиш ҳуқуқига эга бўлган мансабдор шахснинг ёзма тақдимномаси олинган кундан бошлаб ўн кунлик муддат ичида маълум қилинади.
Иш берувчи касаба уюшмаси қўмитаси ёки ходимлар бошқа вакиллик органининг ходим билан меҳнат шартномасини бекор қилишга розилик бериш тўғрисидаги қарори қабул қилинган кундан бошлаб бир ойдан кечиктирмай, меҳнат шартномасини бекор қилишга ҳақлидир.
Меҳнат интизомини бузганлик учун (100-модда иккинчи қисмининг 3 ва 4-бандлари) меҳнат шартномасини иш берувчи томонидан бекор қилишга интизомий жазоларни қўлланиш учун белгиланган муддатлар (182-модда) ўтиб кетгандан кейин йўл қўйилмайди.
Mehnatga haq toMashda ishning sifatini, ishlab chiqarish me’yorlarini
bajarilishini hisobga olish va ish haqi hisoblashning maMum tartibini belgilash zarur.
Demak. korxonada mehnatga haq toMashni tashkil etish biri-biriga bogMiq boMgan
uchta elementlar bilan aniqlanadi: tarif tizimi, mehnatni me’yorlashtirish va
mehnatga haq toMash shakilari. Sifat jihatidan mehnat tarif tizimi bilan baholanadi,
sarflangan mehnat miqdori me’yorlashtirish bilan hisobga olinadi, ish haqi hisoblash
tartibi esa mehnatga haq toMash shakilari bilan aniqlanadi.
Ishchilar mehnatiga haq toMashda tarif setkasi asos boMib hisoblanadi. Tarif
setkasi ishlovchilaming malakasi, mehnatga haq toMash shakli va mazkur sohaning
xalq xo'jaligidagi ahamiyatini inobatga olgan holda tuziladi. Tarif tizimiga
quvdagilar kiritiladi:
- bir soat yoki bir kunlik mehnatiga toManadigan haq miqdorini belgiiovchi
tarif stavkasi;
- haq toMashda ish va ishchilaming (malakasi) turli razradlari orasidagi
munosabatlarini ko'rsatuvchi tarif setkasi;
- tarif-malakaviv maMumotnoma. Uning yordamida tarif setkasiga binoan ish
va ishchining razradi aniqlanadi.
169
Oddiy ishlar 1-razradli ishchining tarif stavkasi bilan to'lanadi. Mehnat
malakasi darajasiga. ya'ni beigilangan tarif razradi va tarif koeffitsiyentiga qarab
qolgan razradlaming tarif stavkalari bu razraddan ortiq bo'ladi, Tarif razradi har bir
ishlab chiqarish operatsiyasiga, har bir ish turiga tayinlanadi, shuning uchun ish
bajarish mc’yorlarini hisobga olgan holda, ishbay ish haqini hisoblab topishda tarif
stavkasidan foydalaniladi.
Mehnatga haq to'lash shakli, mukofotlar, qo'shimcha haqlar, rag‘batlantirish
toMovlari kasaba uyushma qo'mitasi bilan kelishilgan holda, ish beruvchi tomonidan
qabul qilinadigan jamoa shartnomasi bilan belgilanadi. Davlatning tarif stavkalari va
okladlari korxonada ishchilaming malakasi, kasbi. ular tomonidan bajariladigan
ishlar sharoitining murakkabligiga qarab baza sifatida fovdalanilishi mumkin.
2009-yil 1-dekabrdan boshlab budjetdan moliyalashtiriladigan muassi
tashkilotlar va korxonalaming xodimlari meinatiga haq to'lash O'zR VMning
yil 26-oktabrdagi 218-sonli qarori bilan tasdiqlangan Yagona tarif setkasi (Y a l,
asosan amalga oshiriladi. U o'z ichiga 22 tarif razradini oladi va tarif koeffitsiyentlari
orqali turli xil razraddagi ish va ishchilar (malaka) o'rtasidagi mehnatga haq to6 lash
nisbatini namoyon etadi.
0 ‘zR Vazirlar Mahkamasining 21-iyul 2009-yildagi 206-sonli qaroriga asosan
yagona tarif setkasi bo'yicha ish haqini belgiiash quyidagi razrad va tarif
koeffitsiyentlari orqali belgilanadi.