Islom karimov nomidagi toshkent davlat texnika universiteti konchlik ishi va metallurgiya fakulteti talabasi

Kalit so’zlar: elektr yuritgichlar, o’zgarmas tok matorlari, qarshiliklar to’plami, tiristorli boshqaruv qurilmasi, energiya tejamkorligi.

Sanoat tarmog’i bugungi kunda Respublikamiz iqtisodiyotining tayanchiga aylangan. Mamlakatimiz foydali qazilmalarga boy va bu foydali qazilmalar mamlakatimiz rivoji uchun juda ulkan hissa qo’shib kelmoqda. Foydali qazilmani qazib olish va qayta ishlash uchun qo’llaniladigan texnologiyalar ishlatadigan energiya ishlab chiqarishga ketadigan harajatlarning asosiy qismini tashkil etadi. Hozirgi kunda qo’llanilayotgan texnikalarning ko’pgina qismi eski uskunalardir, ularning holati va energiya isrofi bugungi kun texnikalariga qo’yiladigan talablarga javob bera olmaydi. Ularni yangilash yoki asosiy qismlarida energiya tejamkor qurilmalar bilan jihozlash orqali ularga ketadigan sarf harajatlarni kamaytirish va shu orqali ishlab chiqarish unumdorligini oshirishga erishish mumkin. Bundan tashqari bugungi kunda energiya tejamkorligiga erishish borasida ham juda katta islohotlar amalga oshirilmoqda. Jumladan energiya isroflarini kamaytirish va energiya tejamkor elektr qurilmalaridan foydalanish borasida qonun loyihalari ishlab chiqilmoqda. Dunyoning rivojlangan mamlakatlari tajribasidan ko'rishimiz mumkinki energiya tejamkor uskunalardan foydalanish resurs tejamkorligiga hamda katta iqtisodiy samaradorlikka erishish imkoniyatini yaratadi.

Foydali qazilmalarni qazib olish jarayonida ekskavatorlar keng miqyosda ishlatiladi va ular kon mashinalari ichida alohida ahamiyat kasb etadi. Konchilik sharoitida qo’llaniladigan ekskavatorlar uchun elektr yuritgichi sifatida o’zgarmas tok matorlari har tomonlama qulay deb topilgan. Chunki bu turdagi matorlarni boshqarish qulay va ularning mexanik xarakteristikasi ekskavator uchun to’la mos tushadi. O’zgarmas tok mashinalarining ishlash tamoyili va mexanik xarakteristikasi jihatdan o’zgaruvchan tok mashinalaridan tubdan farq qiladi va ancha ustunlikga ega. Boshqarishning qulayligi, tezlikni chiziqli va kerakli miqdorda oshirish mumkinligi, kerakli yuklamani qabul qilish darajasi kengligi bilan tavsiflanadi. Ammo bu turdagi matorlar uchun bir kamchilik bor bu ularning istemol tok turi o’zgarmas bo’lishi va havo tarmog’idagi o’zgaruvchan tokdan foydalanish uchun unda o’zgartirgich qo’llashga to’g’ri kelishi, bu turdagi matorlarni qo’llash sarf harajatlarini oshirib yuboradi. Shuningdek bu usulda qurilmaning foydali ish unumdorligi ham pasayib ketadi. Ko’pgina kon sharoitida qo’llaniladigan ekskavatorlarda “generator-dvigatel turidagi mexanik o’zgartgichdan foydalaniladi, dvigatelni boshqarish uchun esa magnit kuchaytirgich qurilmasidan foydalaniladi. Bunda tarmoqdan qabul qilinadigan o’zgaruvchan tok, o’zgaruvchan tok istemolidagi sinxron dvigatelga uzatiladi. Sinxron dvigatel val orqali ulangan mustaqil qo’zg’atishli o’zgarmas tok generatorlariga mexanik ulangan bo’ladi. O’zgarmas tok generatorlari mexanik aylanma harakati natijasida o’zgarmas tok ishlab chiqaradi. Bu ishlab chiqarilgan o’zgarmas tok ekskavatorlarning alohida yuritgichlari hisoblangan ko’tarish, yuklash, yurish va burish qismlaring elektr yuritgichlari mustaqil qo’zg’atishli o’zgarmas tok matorlariga uzatadi. O’zgarmas tok matorining qo’zg’atish chulg’amiga alohida manbadan magnit kuchaytirgich orqali qo’zg’atish toki beriladi. Bu tok miqdori maxsus qarshiliklar to’plamini uzib ulash orqali qiymati o’zgartiriladi va shu qiymatga mos ravishda matorning tezligi boshqariladi. Bu jarayonda qatnashayotgan qurilmalar ko’pligi jarayonning murakkablashishiga olib keladi. Natijada elektr yuritmaning unumdorligiga juda katta ta’sir o’tkaziladi va qurilma juda murakkab tuzilganligi sababli uni boshqarish va ta’mirlash qiyinchilik tug’diradi. Boshqaruv tizimida kuchlanishni o’zgartirish qo’shimcha qarshiliklarni uzib-ulash orqali amalga oshirilayotganligi bois bu tizimda energiya isrofi sezilarli darajada katta bo’ladi, bundan tashqari qarshiliklarni qo’shib ulashda tarmoqda quvvatlar balansi bir muncha oshib boradi va qizish hisobiga ishlaganligi bois energiya isrofi katta bo’ladi .Bu usulda qatnashayotgan elementlar soni ko’p bo’lganligi uchun boshqarish va ta’mirlash jarayonini ham murakkablashtirib yuboradi.

Ekskavator elektr yuritgichi tizimida magnit kuchaytirgich orqali boshqarish tizimini zamonaviy yarim o’tkazgichli qurilma asosida boshqarish tizimiga almashtirish orqali ekskavatorning boshqaruvi qulaylashishiga, unumdorligi anchagina oshishiga hamda energiya isroflarini kamaytirishga erishish mumkin.Zamonaviy qurilmalardan foydalanish orqali ushbu muammolarni bir muncha bartaraf etish va boshqarishni qulaylashtirishga erishish uchun ushbu tizimda tiristorli boshqaruv qurilmalaridan foydalanish taklif etiladi. Zamonaviy texnikalar orasida tiristorli qurilmalar muqobil variant sifatida tan olinmoqda. Bu turdagi qurilmalarni boshqarish va o’rnatish qulayligi undan foydalanish sohalarining kengayishiga asos bo’lmoqda. Kariyer ekskavatorlarining elektr yuritgichini boshqaruv tizimida tiristorli boshqaruv qurilmalaridan foydalanish orqali energiya isroflarini kamaytirishga, tarmoqda qulay va optimal boshqaruvga va ta’mirlash xarajatlarini kamaytirishga erishishimiz mumkin. Bu usulning yana bir qulayligi shundaki kaskad tizimida ulangan tiristorlar to’plami orqali boshqaruvni murakkablashtirmagan holda keraklicha quvvatga rostlash imkoniyati mavjud. Bu qulaylik orqali tiristorli rostlagichlarni katta quvvatli qurilmalarda qo’llash imkoni bor. Tiristorli boshqaruvda quyidagi ulanishlardan va elementlardan tashkil topgan bo’ladi. Tarmoqqa drossel orqali tiristorli rostlash qurlimasi ulanadi va uning chiqish qismiga elektr matorining qozgatish chulg’ami ulanadi. Tiristorning boshqaruv elektrodiga beriladigan signallar diapzoni mashinaning ishlash diapazoniga mostlab uning dasturiy ta’minot qismiga kiritiladi, boshqaruv qismi esa mashinistning boshqaruv xonasiga joylashtiriladi. Tiristorli boshqaruv qurilmalarining qo’llanilishi natijasida ekskavator elektr istemolida bo’ladigan isroflarni 10% gacha qisqartirish,foydali ish koeffitsiyentini ham oshirish imkoniyati mavjud bo’ladi. Magnit kuchaytirgich uchun foydali ish koeffitsiyenti 54% deb belgilangan. Tiristorli boshqarish qurilmasida esa unumdorlik 65% dan yuqori bo’lishini inobatga olsak, qurilmani qo’llash orqali energiya samaradorligiga erishish imkoniyati kattaligi yanada aniq namoyon bo’ladi. Energiya tejamkorligiga erishish bilan bir qatorda boshqaruvning qulayligiga hamda yuritma tezligini o’zgarishini chiziqli bo’lishiga erishish mumkin. Bu usul har tomonlama qulay, energetik jihatdan tejamkor va boshqaruvning optimal bo’lishiga imkon yaratadi. 1993- yildan boshlab korxona karer ekskavatorlari uchun past voltli komplektli qurilmalar NKU ishlab chiqarishni boshladi. 1993-dan jami 300 ta to'plam chiqarildi. "Rudoavtomatika" OAJ tomonidan ishlab chiqarilgan karer ekskavatorlari uchun barcha NKU larda elektr jihozlarini monoblok qurilishi printsipi amalga oshirildi. . Barcha monobloklarning dasturiy ta'minoti tizim sozlamalarini masofadan boshqarish pulti yordamida o'zgartirishga imkon beruvchi tarzda yaratilgan (shakl bo'yicha PN. 1) ishlaydigan ekskavator bilan. PN yordamida siz to'xtash oqimi, kam kuchlanish, mexanik xarakteristikaning shakli, ko'tarish aktuatoridagi magnit oqimni zaiflashtirish momenti kabi parametrlarni o'zgartirishingiz mumkin. Raqamli NKU-da kompyuter sanoat kompyuteri orqali signallarni ro'yxatdan o'tkazish imkoniyati mavjud. Nima uchun maxsus interfeys konvertori PI ishlab chiqildi. Kompyuterda o'rnatilgan dasturiy ta'minot yordamida ekranda langar oqimlari, dvigatellardagi kuchlanish, qo'zg'alish oqimlari va yuzaga keladigan favqulodda vaziyatlarni bir vaqtning o'zida qayd etish mumkin. TC boshqa funktsiyalarga ega. Bu, birinchi navbatda, axborot tarmog'iga ulangan barcha Pt-larning ishini nazorat qilishdir. TCning ikkinchi funktsiyasi-Ptem dasturining o'rnatish joyiga qarab dastlabki konfiguratsiyasi. Elektr energiyasini tiristor va tranzistor davrlarga aylantirishning effektivligi aslida yarim o'tkazgich qurilmalarini nazorat qilish usuliga bog'liq: o'zgarishlar – tiristorlar va impulslar uchun – tranzistorlar uchun. Har ikki usulda ham transformatsiya traktida an'anaviy issiqlik yo'qolishi, oqimi va kuchlanishning buzilishi mavjud. MT3-800 tiristor modullarida ishlab chiqarilgan va 10-soniyali to'xtash rejimida 2200 bilan ta'minlangan nosimmetrik tiristor ko'prigi 60 000 rublga teng kuch kalitlariga ega. Transistorlar bilan bir xil sharoitlarda tranzistorli ikki darajali inverter ko'prigi SM2400NS-34N 300 000 rubl atrofida kuch elementlarining qiymatiga ega, uch darajali inverter bir xil kalitlarga ikki barobar qimmat – 600 000 rub. shunday qilib, yana bir haqiqat, transistorlar va tiristorlar uchun universal bo'lgan transduserning "orqa jabhasida" kuchlanish buzilish nisbatini oshirishning kamroq samarasidir.Dvigatel oldida kuch "vosita" gazlarini o'rnatish. Datchiklar to'liq kuchlanish va vosita oqimi uchun bajarilishi kerak, ya'ni. ularning odatdagi kuchi odatda dvigatel kuchiga teng bo'lishi kerak va induktiv qarshilik imkon qadar katta bo'lishi kerak. Bu ham qimmatbaho qaror. Bugungi kunda dvigatelning elektr quvvatini kuchaytirish bo'yicha taklif qilingan chora-tadbirlar (izolyatsiya, rulmanlar, maxsus. albatta, elektr haydovchi ishonchliligini oshirish, lekin shu bilan birga, elektr mashinalari narxini oshirish. Ammo, afsuski, bu chora-tadbirlar energiya samaradorligini oshirishga olib kelmaydi. Shunday qilib, ushbu ishda olib borilgan tahlillar, chuqur tezlikni nazorat qilish bilan jihozlangan elektr drayvlarda, past aylanish chastotalarida tsikldagi (ekskavatorli elektr drayvlar) katta yuklarga ega bo'lgan muhim ish vaqti bilan, doimiy va o'zgaruvchan oqimlarning tiristor tizimlari sezilarli darajada ko'proq energiya tejamkorligi yoki mos keladigan tranzistorlarga qaraganda ancha arzon.

Foydalanilgan adabiyotlar:

1.Бариев Н. Электропривод одноковшовых экскаваторов Экг-4-и Экг 4,6

Москва- Энергия 1975

2.Aripov X. Abdullayev A. Elektronika. Toshkent- O’zbekiston faylasuflari milliy jamiyati nashriyoti 2012