Қишлоқ хўжалик фитопатологияси фанининг мақсади ва вазифалари

Қарши кураш чоралари:
Оралиқ ўсимликларни йўқотиш. Фосфорли ва калийли ўғитлар ўсимликни занг касаллигига бўлган чидамлилигини оширади. Занг касаллиги кўплаб пайдо бўлганида импакт 25 % ли - 0,25 -0,5 л/га, ўсимликни ўсув даврида 0,1 % эритма ҳолида пуркалади. Бампер 25%. ўсимликни ўсув даврида пуркалади 0,25 л/га. Фоликур 25 эмк 0,3 л/га ўсимликни ўсув даврида пуркалади. Ўсимлик қолдиқларини йўқотиш, юлиб ташлаш, ерни шудгорлаш.
Қўнғир ва сариқ занг касалликларидан ҳимоя қилиш учун буғдойга фунгицид сепишнинг мақсадга мувофиқлигини аниқлаш учун мезонлар (Степанов, Чумаков, 1972)

Экинлар ўсиш фазалари	Календар муддатлар	Касалланган ўсимлик лар сони, %	Касаллик ривожла ниши даражаси, %	Тахминий нобуд бўладиган ҳосил %	Фунгицид сепиш кераклиги ҳақида қарор
Поя ўса бошлаши	Март, 3-декада	10	5	20-40	Керак
Поя ўсиши	Апрел, 1-2-декада	30	10	20-40	Керак
Байроқ барг чиқариши	Апрел, 3-декада	80	25	15-30	Керак
Бошоқ чиқариши ва гуллаши	Май, 1-2-декада	100	30	15-30	Керак

Буғдойнинг қўнғир занг касаллиги
Puccinia tritici Eriks, Puccinia triticina Eriks, Puccinia recondita Rad.
Бу буғдойнинг ўзига хос касаллиги ҳисобланади, кенг тарқалган ва катта зарар етказади, чунки у ўсимлик тараққиётига ёмон таъсир этишдан ташқари кузги буғдойни сийраклаштириб юборади. Совуққа чидамлилиги пасаяди, бошоқда дон кам ҳосил бўлади.
Буғдой дон ҳосилининг қўнғир занг касаллиги таъсиридан нобуд бўлишининг тахминий миқдорлари, % (Чумаков ва муаллифдошлар, 1980)

Касалланиш даражаси, %	Ҳосил нобуд бўлишининг миқдорлари, %
	Бошоқ чиқариш фазаси	Гуллаш фазаси	Сутли пишиш фазаси
10	3,8	1,0	0
20	7,8	2,3	0,8
30	13,3	5,4	1,4
40	20,0	10,0	3,0
50	26,0	14,0	6,0
60	32,0	18,0	8,8
70	37,2	22,1	11,5
80	41,5	26,5	14,4
90	459	30,8	17,0
100	50,0	35,0	20,0

Бу касалликда ўсимликни баргида, барг қўлтиғида аввало қўнғир
тухумсимон ва юмалоқ шаклли қўнғир доғлар ҳосил бўлади. Бу
доғлар кўпинча баргнинг устида тартибсиз жойлашади. Булар ҳеч
вақтда бир бири билан қўшилмайди.
Ёзги урединиоспоралари шарсимон ёки эллипс шаклида пўсти сариқ қўнғир бўлиб, майда туклар билан қопланган.
Телейтосторалари икки ҳужайрали қорамтир қўнғир тусли.
Оралиқ ўсимлиги айиқтовонгуллилар оиласига кирадиган бегона ўт – санчиқўт Thalicrum minus L. ва T. flavum бўлиб ҳисобланади.
Замбуруғни икки формаси бор, оддий ёки Европа ва Сибир. Европа формаси асосан Европада учрайди. Сибир формаси эцидияли даврини лешицада Zsopurum fumariodes да ўтайди. Урединиоспоралари сув томчиси бўлганида 2,5 -31 °С даражали ҳарорат атрофида уна бошлайди, оптимал ҳарорат 15-25 °С, инкубацион даври ҳаво ҳарорати 4-25 °С даража бўлганида 5-18 кунгача ўтади.
Замбуруғ кузги экинларда урединиомицелий ёки урединиоспора ҳолида қишлайди.
Қарши кураш чоралари: Оралиқ ўсимликларини йўқотиш, фосфорли ва калийли минерал ўғитларидан фойдаланиш, чидамли навлар экиш, касаллик авж олиб кетганида кимёвий препаратлардан фойдаланиш, ерни шудгор қилиш, уруғни қиска муддатларда экиш, оптимал муддатда экиш, Альто 40 % сус.к. 0,1-0,2 л/га ўсимликни ўсув даврида пуркалади. Байлетон 25 % н. кук 0,5 кг/га ўсимликнинг ўсув даврида пуркалади, импакт, 25 % сус. к. 0, 1 л/га эритма ўсимликнинг ўсув даврида пуркаш. Тилт 25 % эм.к. 0,5 л/га эритмаси ўсимликнинг ўсув даврида пуркаш.
Ғалла экинларининг сариқ занг касаллиги
Puccinia strioformis West
Ғаллагулли экинларнинг бу касаллиги шимолий Кавказда, Кавказ ортида, Марказий Осиёда, Алтай ўлкасида, Украина ва Белоруссияда учрайди.
Баҳорда касаллик аломатлари пастки баргларда, кейинчалик устки баргларда пайдо бўлади. Гуллаш ёки сут пишиш вақтига бориб баргнинг асосий кўпчилик қисми сарғаяди, қурийди ва тўкилиб кетади. Ўсимликлар кўпроқ ва тез касалланганида даланинг ранги анча ўзгаради. Бу касаллик бошоқда пайдо бўлса, анча зарарли ҳисобланади, дон тўлмайди, дон пуч бўлади ва енгил бўлиб қолади.

Буғдой дон ҳосилининг сариқ занг касаллиги таъсиридан нобуд бўлишининг тахминий микдорлари, %

Касалланиш даражаси, %	Ҳосил нобуд бўлишининг миқдорлари, %
	Байроқ барг чиқариши бошоқ чиқишининг бошланиши	Дон тўлишиш фазаси
10	8,5	3,4
20	15,0	5,8
30	21,3	9,3
40	27,5	13,3
50	33,5	17,7
60	39,4	22,2
70	45,2	26,0
80	50,9	28,5
90	56,5	30,0
100	62,0	33,0

Бу буғдой, арпа ва ёввойи ғаллагулли ўсимликларнинг Марказий Осиёда энг кўп тарқалган касаллигидир. Бунда ўсимликнинг баргларида баъзан поясида, бошоғида ва донида оч сариқ рангли доғ ёстиқчалари (урединиоспорали стадия) ҳосил бўлади. Бу доғ ёстиқчалари кейинчалик барг эпидермиси билан қопланган қора ёстиқчаларга (телейтоспорали стадияга) айланади. Ёстиқчалар қатор -қатор нуқтали чизиқлар шаклида жойлашади.
Урединиоспоралари 100 % намликда 1 дан 25 °С даражагача бўлган ҳароратда униб чиқади, аммо 11-13 °С даражали ҳарорат уларнинг униши учун энг қулай бўлиб ҳисобланади. Ўсимликни зарарлашдан бошлаб то урединиоспоралар ҳосил бўлгунча 10-15°С даражали ҳароратда касалликнинг инкубацион даври 10-11 кунга чўзилади.
Буғдой занг касалликларининг об-ҳавога талаблари
(Roelfs, Singh, Saari,1992)

Касаллик қўзғатувчи замбуруғларнинг ривожланиш фазалари	Ҳарорат, ОС			Еруғлик -нинг таъсири	Эркин сув (шабнам, ёмғир) зарурлиги
	Минумум	Оптимум	Максимум
Сариқ занг
Урединоспора ўса бошлаши	0	9-13	23	Оз	Шарт
Урединоспора ўсишни давом эттириши		10-15		Оз	Шарт
Апрессорий ривожланиши	Сариқ занг споралари ҳосил килмайди
Тўқимага кириши	2	8-13	23	Оз	Шарт
Тўқимада ўсиши	3	12-15	20	Баланд	Йўқ
Янги споралар ҳосил қилиши	5	12-15	20	Баланд	Йўқ

Бу касаллик баҳор серёғин ва салқин келган йиллари авж олади, асосан баҳорда ва ёзнинг биринчи ярмида. Оралиқ ўсимлиги аниқланмаган.

Ўзбекистон вилоятларида районлаштирилган ва 1999 йил нав

танловида қатнашган буғдой навларида сариқ занг касаллигининг ривожланиши даражалари, %
(ЎРФА Генетика ва экспериментал биология институти маълумотлари)

Буғдой навлари	Кузатув нуқталари сони	Сариқ занг касаллигини ривожланиш даражалари, %		Нав чидамлилиги ҳақида дастлабки хулоса*
1	2	3		4
Юмшоқ буғдой
Алена	1	20		Чидамли
Альбатрос	1	30-40		Чидамсиз
Безостая- 1	1	50-60		Ўта чидамсиз
Горлица	1	90-100		Ўта чидамсиз
Даллас	2	10-15		Чидамли
Добрия	2	70-&0		Ўта чидамсиз
Деметра	1	15-20		Чидамли
Дўстлик	1	0-10		Ўта чидамли
Ёнбош	1	15-20		Чидамли
Жаҳонгир 660	2	40-50		Чидамсиз
Зимородок	1	6-10		Ўта чидамли
Интенсив	2	40-50		Чидамсиз
Княжна	1	5-10		Ўта чидамли
Крошка	1	25		Ўртача чидамли
Купава	1	25-30		Ўртача чидамли
Маржон	1	5-10		Ўта чидамли
Офелия	2	70-80		Ўта чидамсиз
Победа	1	20-30		Ўртача чидамли
Половчанка	2	5-10		Ўта чидамли
Руссо	1	35		Чидамсиз
Руфа	1	10-15		Чидамли
Санзор 4	4	70-80		Ўта чидамсиз
Санзор 8	4	70-80		Ўта чидамсиз
Скифянка	3	50-60		Ўта чидамсиз
Сувасан	1	10-15		Чидамли
Трибор	1	0-10		Ўта чидамли
Улуғбек 600	4	0-10		Ўта чидамли
Уманка	1	10		Ўта чидамли
Унумли буғдой	2	70-80		Ўта чидамсиз
Ўзбекистон 1	2	70-80		Ўта чидамсиз
Шердор	2	60-70		Ўта чидамсиз
Эртапишар	1	60-70		Ўта чидамсиз
Юна	5	70-80		Ўта чидамсиз
Қаттиқ буғдой
Александровка	1		25-30		Ўртача чидамли
Бахт	1		25-30		Ўртача чидамли
Леукурум 21	1		25-30		Ўртача чидамли
Макуз 3	1		10		Ўта чидамли
Макуз 7	1		5-10		Ўта чидамли

Ишлатилган шкала:
ривожланиш даражаси: 10 % дан кам -ўта чидамли
11-20 % - чидамли
21-30 % - ўртача чидамли
31-50 % - чидамсиз
50 % дан кўп -ўта чидамсиз
Замбуруғ кузги экинлар тўқимасида урединиомицелий шаклида қишлайди.
Қарши кураш: худди қўнғир занг касаллигига қарши курашгандек.