Қишлоқ ХЎжалигида ахборот технологиялари

Nqa
m
pQa
m-1
pQa
m-2
pQ…Qa
1
pQa
0
pQa
-1
pQ…a
-k
pq∑ap 
bunda a
i
q0 dan 9 gacha ixtiyoriy sonlar;r-sanoq sistemasining asosi;m va k musbat 
sonlar. 
Quyidagi jadvalda ba’zi bir sanoq tizimlarining sonlari orasidagi bog’lanishi 
berilgan. 

---

ҚИШЛОҚ ХЎЖАЛИГИДА АХБОРОТ ТЕХНОЛОГИЯЛАРИ
 
23 
SG’t 
Sanoq tizimining sonli qiymatlari 
O’n 
oltilik 
0 
1 2 3 4 5 
6 
7 
8 
9 
A 
B 
C 
D E 
F 10 
O’nlik 
0 
1 2 3 4 5 
6 
7 
8 
9 
10 11 12 13 14 15 16 
Sakkizlik 
0 
1 2 3 4 5 
6 
7 
10 11 12 13 14 15 16 17 20 
Ikkilik 
0
1
10
11
1
0
0
1
0
1
1
1
0
1
1
1
1
0
0
0
1
0
0
1
1
0
1
0
1
0
1
1
1
1
0
0
1
1
0
1
1
1
1
0
1
1
1
1
1
0
0
0
0
0 soni elektron xolatnining o’chirilganlik xolatini anglatadi, 1 soni esa elektron 
xolatni (elektron zaryad borligini) anglatadi. 
Insonlar o’nlik sanoq sistemasidan foydalanadi. Kompyuter aksincha binar 
tizimda ya’ni ikki xolatni tan oladi. Binar tizim 0 va 1 dan iborat bo’lgan 
ikkilik sanoq sistemasini anglatadi. 8 ta bit bir butun bo’lib birlashganda baytni 
tashkil etadi. 0 va 1 ning 
turli kombinatsiyalari 256 belgini baytlarda ifodalaydi. 
Kompyuter yoki mobil qurilmada elektron xolatga o’tish yoki 
elektron xolatdan chiqishning kodlashtirish sxemasi. 
8-
 
rasm. Binar tizimi 
Kichik va bosh xarflarni, sonlar va maxsus simvollarning 0 va 1 lar 
kombinatsiya orqali ifodalanishi kodlashtirish sxemasi deyiladi. ASCII 
kodlashtirishning Amerika standarti hisoblanib, harfli belgi, masalan: E ikkilik 
sanoq tizimida 01000101; * belgisi 00101010; 6 soni 00110110 kabi tasvirlanadi. 
9 - rasm. Kodlashtirish
. 
Bunday kodlashtirishlar shunday tez bajariladiki, uning aylantirish xolatini 
tushunmay qolasiz.
1
 
T harfini klaviaturadan terganimizda elektron signal, skanirovanie orqali maxsus 
kodga aylanib kompyuterning elektron sxemasiga uzatiladi. Kompyuterning 
elektron sxemasi skan-kodni ASCII ga aylantiradi va ikkilik sanoq kodida qayta 
ishlanishi uchun xotiraga 
 
 
1
Discovering Computers 2011 220 - 223 

---

ҚИШЛОҚ ХЎЖАЛИГИДА АХБОРОТ ТЕХНОЛОГИЯЛАРИ
 
24 
baytda 
saqlanadi. 
Qayta 
ishlash 
tugagandan 
keyin 
bayt 
inson 
taniydigan alfavit va sonlar orqali ekranga yoki qog’ozga chiqariladi. 
10-
 
rasm. Ma’lumotlarni kiritish jarayoni.
 
1-
 
Qadam. 
Foydalanuvchi klaviaturadan T (SHIFT Q T klavish) harflar, natijada T harfi 
uchun skan-kod yaratiladi. 
2-
 
Qadam. 
Skan-kod T xarfi 
sifatida 
kompyuterning 
elektron 
sxemasiga 
uzatiladi. 
3-
 
Qadam. 
Kompyuter Elektron sxemasi kodni T harfi uchun 
ASCII ikkilik kod 
(01010100)ga aylantiradi va qayta ishlash uchun xotiraga saqlaydi. 
4-
 
Qadam. 
Qayta ishlangandan keyin T harfining binar kodi, tasvirga aylanadi va 
qurilmalarda aks etadi.
2
 
EHMlarda asosan ikkili sanoq sitemasi ishlatiladi. Bu sistemada faqat 
ikkita 0 va 1 raqamlari mavjud bo’lib, har kanday son 1 va 0 raqamlari kombinatsiyasi 
ko’rinishida ifodalanadi. Ikkilik sanoq sistemasi EHMning arifmetik asosi deyiladi. 
O’nli raqamni ifodalaydigan to’rtta ikkilik razryadni tetraedr deyiladi. Sakkizlik 
raqamni ifodolaydigan uchta ikkilik razryadli triada deyiladi. Masalan: 8 lik 0123…7; 
2 lik 000001010011 … 111. 
11-
 
rasm. Bir sanoq tizimidan boshqasiga o’tish.
 
 
2
Misty E Vermaat, Susan L Sebok, Steven M Freund. Discovering Computers (C)2011. [221-222] 

---

 
Bu qoidadan foydalanib sakkizlik sanoq tizimidan ikkilik sanoq tizimiga o’tish 
mumkin. Buning uchun har bir sakkizlik raqamini unga mos ikkilik triada bilan 
almashtirish kerak bo’ladi. Sonning qaysi sanoq tizimiga tegishli ekanligini ko’rsatish 
uchun indeksda shu sanoq tizimining asosini yozib qo’yamiz. Masalan: 25
8
yozuvi 25 
sonining 8 lik sanoq tizimidaligini ko’rsatadi. B15
16
yozuvi B15 sonining 16 lik sanoq 
tizimidaligini bildiradi. 515
8
sonini 2 lik sanoq tizimiga o’tkazish uchun har bir 
raqamni mos 3 lik (triada) bilan almashtiramiz: 
515
8
q 101 001 101
2
Biror sanoq tizimida berilgan sonni ikkinchi sanoq tizimiga o’tkazish uchun 
berilgan sonni o’tkazilishi kerak bo’lgan sanoq tizimining asosiga bo’lib echamiz. 
Masalan: 7
10
sonini 2 lik sanoq tizimiga o’tkazsak: 
1.
7 ni 2 ga bo’lamiz: 7G’2q3 (qoldiq 1) q1q1 deb belgilab olamiz. 
2.
Bo’linma 3 ni 2 ga bo’lamiz: 3G’2q1 (qoldiq 1), q2q1 
3.
Bo’linmadagi 1 ni 2 ga bo’lamiz: 1G’2q0 (qoldiq 1), q3q1 
Bu jarayon bo’linma nolga teng bo’lguncha davom ettiriladi. Demak, 731 q 1110. 
Xuddi shunday boshqa sanoq tizimlarini boshqasiga o’tkazishni davom ettirish 
mumkin.