Қишлоқ ХЎжалигида ахборот технологиялари

ҚИШЛОҚ ХЎЖАЛИГИДА АХБОРОТ ТЕХНОЛОГИЯЛАРИ
 
22 
oltita raqam: 0,1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9,A, B, C, D, E, F mavjud. 
Sanoq tizimi haqida tushuncha. 
Jahon tsivilizatsiyasining rivojlanish jarayonida 
hisob ishlarini olib borish va ularni saqlash maqsadida bir qancha turdagi sanoq 
sistemalari qo’llanilgan. Masalan, agar rim imperiyasida nopozitsion turga mansub 
sanoq sistemasi qo’llanilgan bo’lsa, boshqa mamlakatlarda pozitsion sanoq sistemasi 
ishlatilgan. Arablar va xindlar o’nlik sanoq sistemasini ishlatgan bo’lsa, vavilonliklar 
va frantsiyaliklar o’n oltilik sanoq sistemasini qo’llagan, angliyada o’n ikkilik sanoq 
sistemasi ishlatilgan bo’lsa, amerikalik xindular sakkizlik sanoq sistemasidan 
foydalanganlar. Nega hamma xalqlar bir xil sanoq sistemalaridan foydalanishmagan? 
- degan savolga nima deb javob berar edingiz. Qaysi sanoq sistemasini ishlatgan 
ma’qul deb o’ylaysiz? Nega kompyuterlarda o’nlik sanoq sistemasini ishlatmasdan, 
ikkilik sanoq sistemasidan foydalaniladi? Agarda kompyuterlarda ikkilikdan 
boshqacha sanoq sistemasi ishlatilgan taqdirda qanday murakkabliklarga duch kelinar 
edi? Ushbu savol va muammolar ustida bir qancha muddat fikrlang va so’ngra 
matnning keyingi qismlari o’tishingiz va muammoning asl moxiyatini tushunishingiz 
mumkin bo’ladi. 
Sanoq sistemasi deb sonlarni belgilar (raqamlar) yordamida ifodalash uchun 
ishlatiladigan qoidalar to’plamiga aytamiz. Sonlarni ifodalash usuliga ko’ra sanoq 
sistemasi nopozitsion va pozitsion sistemalarga bo’linadi. EHMlarda asosan 
pozitsionsanoq sistemalari ishlatiladi. Nopozitsion sanoq sistemalari murakkab va 
qo’pol qoidalar asosida qurilganligi uchun hisoblash texnikasida qo’llanilmaydi. 
Nopozitsion sanoq sistemasi shunday bir xususiyatga egaki, unda raqamning 
qiymati uning egallagan pozitsiyasi (o’rni) ga bog’liq emas, balki shu belgi bilan 
aniqlanadi. 
Masalan, rim sanoq sistemasida XXX soni hamma razryadlarida bir xil X belgisiga 
ega va uturgan o’rnidan kat’iy nazar 10 birlikni bildiradi. 
Umuman ixtiyoriy P sanoq tizimida raqamlar soni P ta bo’lib, ular bilan 0 bilan 
P-1 orasida bo’ladi, P – shu sanoq tizimining asosi deyiladi. 0 dan P-1 gacha bo’lgan 
raqamlar esa shu sanoq tizimining bazasi deb ataladi. O’nli sanoq tizimi Xindistonda 
kashf etilgan bo’lib, keyinchalik u arablar orqali Evropaga tarqalgan. Bu tizimda 0 va 
1 raqami mavjud bo’lgani uchun, bu tizimlarning asosi sifatida 10 soni olingan. 
Ixtiyoriy asosli sanoq sistemasidagi sonni yoyilmasi shaklida quyidagicha 
yoziladi: