Ishlabchiqarishda boshqaruv fakulteti «buxgalteriya hisobi va audit» kafedrasi

2. Biznes jarayonlarining asosiy ko’rsatkichlari va ularning ahamiyati. Xo’jalik yurituvchi sub’ektlar faoliyatida ishtirok etadigan va ishlatiladigan mablag`lari mehnat qurollaridan, mehnat buyumlaridan va jonli mehnat sarflaridan iborat bo’lib, ularning tashkil topish manbalari ham `lchov birliklari ham har xil ko`rinishga ega. Masalan, Korxona xo`jalik faoliyatida ro`y beradigan xo`jalik jarayonlari natijasida mablag` va ular tashkil topish manbalari ham miqdor, ham hajm jihatdan o`zgarishi ham tabiiy holdir. Ularning buxgalteriya hisobini yuritish uchun yagona o`lchov birligi foydalanish zarur bo’ladi. Shuning uchun xo‘jalik mablag‘lari va ularning manbaalari tarkibida qanday o‘zgarishlar bo‘lganligini bilishdan oldin, amalga oshirilgan xo‘jalik muomalalarini uzluksiz kuzatishlar natijasida pul qiymatida o‘lchash zarur. Xo‘jalik operatsiyalarini pul birligida o‘lchash uchun buxgalteriya hisobini baholash va kalkulyatsiya uslubidan foydalaniladi. SHunday qilib, baholash – xo`jalik mablag`lari, majburiyatlar va xo`jalik jarayonlarini pul o`lchov birligida aks ettirish uslubi bo‘lib, uning yordamida tannarx, foyda, xarajatlar kabi iqtisodiy ko‘rsatkichlar haqidagi ma’lumotlarga ega bo‘lamiz. Korxonani ish faoliyatini ko‘rsatkichlarni ishonchli bo‘lishini ta’minlashda xo‘jalik mablag‘larini bexato baholash muhim ahamiyat kasb etadi. Xo‘jalik mablag‘larini noto‘g‘ri baholash, xo‘jalik subyektlari ish faoliyati to‘g‘risidagi ma’lumotlarni noto‘g‘ri shakllanishga olib keladi.

Xo‘jalik mablag‘larini baholash, baholashning reallik va birlik tamoyillariga asoslanadi.

Baholashning reallik tamoyili sarf qilingan barcha xarajatlarni pul birligida aniq ko‘rsatishni talab qiladi. Reallik tamoyili korxonadagi barcha mavjud resurslar hajmi to‘g‘risida hamda moliyaviy natijalar haqida aniq ma’lumotlar olish kerakligini bildiradi. Baholashning reallik tamoyili barcha natural va mehnat ko‘rsatkichlarini baholash yordamida pul birligidagi o‘lchovga o‘tkazishni taqoza etadi.

Mahsulot ishlab chiqarish maqsadlari uchun sarflanadigan moddiy xarajatlarni noto‘g‘ri baholash, mehnat qurollarini eskirishini qoplash uchun qilingan amartizatsiya ajratmalarni mahsulot tannarxiga qo‘shishda xatoliklarga yo‘l qo‘yish, shuningdek bajarilgan ishlar va xizmatlar uchun beriladigan mehnat haqi to‘lovlarni noto‘g‘ri hisoblash xo‘jalik subyektlarining faoliyat natijalarini real aniqlash imkoniyatini cheklab qo‘yadi.

Baholashning birlik prinsipi barcha xo‘jalik yurituvchi subyektlarda mablag‘larni baholashda bir xil usuldan foydalanish kerakligini bildiradi. Bu tamoyil barcha xo‘jalik yurituvchi subyektlarining balansidagi bir xil nomdagi mablag‘lar, bir xil usul bilan baholanishini bildiradi. “Buxgalteriya hisobi to‘g‘risida”gi Qonun va buxgalteriya hisobining milliy andozalarida mablag‘larni baholashda hamma xo‘jalik subyektlari umumiy qoidaga amal qilishi ko‘rsatib o‘tilgan.