“ishlab chiqarishda buxgalteriya hisobi” kafedrasi

moddiy ishlab chiqarish soxalarida- 671,1 mlrd. sum (49,4%) xizmat kursatish soxalarida- 476,9 mlrd. sum (35,1%).
Sof soliklar- 210,8 mlrd. sum (15,5%) Respublika YAIM ning tarmoklar bo’yicha tuzilishi shu yili kuydagi ma’lumotlar bilan xarakterlangan (mlrd.sum).
YAIM jami- 1358,8 (100%)
shu jumladan: sanoatda- 204,4 (15%)
kurilishda- 105,3 (7,8%)
kishlok xujaligida-358,4 (26,4%)
va umumiy ovkatlantirishda: - 114,9 (8,5%)
transport va aloqada- 84,7 (6,2%)
boshka soxalarda- 280,3 (20,6%)
sof soliklar- 210,8 (15,5%)
Ikkinchi usul- bu YAMM (IMM)ni xisoblashga sarf xarajatlar bo’yicha yondashuv.
Bunda mazkur yilda ishlab chikarilgan barcha maxsulotlar xajmini sotib olishga kilingan butun sarflar kushib chikiladi. Milliy Iqtisodiyotda ishlab chikarilgan pirovard maxsulotlarni mamlakat ichida Xo’jalikning uchta sub’ekti-uy xujaliklari, davlat, tadbirkorlar hamda tashkaridagi chet ellik istemolchilar sotib olishi mumkin.
Uy xujaliklarining iste’molchilik sorflari. Bu kundalik tovarlarga, xizmatlarga, uzok muddat foydalanadigan istemol buyumlariga va boshkalarga kilinadigon sarflardir.
Investitsion sarflar tadbirkorlik sektorining asosiy kapitalni yalpi jamgarishga kiladigan sarflardir. Investitsion sarflar asosan uchta kisimdan iborat: a)tadbirkorlar tamonidan mashina, uskuna va stanoklarning barcha xaridi; b)barcha kurilishlar; v)zaxiralarning uzgarishi.
Birinchi gurux elementlarning “investitsion sarflar”tarkibiga kiritilish sababi aniq, kurilishlarning uning tarkibiga kirilishi, uz-uzidan aniqki, yangi fabrika, ombor yoki elivator kurilishi investitsiyalar shakli xisoblanadi.
YAIM tarkibiga zaxiralarning kupayishi, ya’ni ishlab chikarilgan, lekin mazkur yilda sotilmagan barcha maxsulotlar kiritiladi. Boshkacha aytganda YAIM uz ichiga yil davomidagi zaxiralar va extiyotlar barcha usishining bozor Qiymatini oladi. Zaxiralarning bu usishi YAIMga joriy ishlab chiqarish xajmi kursatkichi sifatida kushiladi.
Zaxiralar kamayganda, u YAIM xajmidan chikarilishi zarur. Zaxiralarning kamayishi yil davomida milliy Iqtisodiyotda ishlab chikarilgandan kuprok maxsulot sotilganligini bildiradi. Boshkacha aytganda jamiyat mazkur yilda ishlab chikarilgan barcha maxsulotni va bunga kushimcha ldingi yillardan kolgan zaxiralarning bir kismini iste’mol kilgan buladi.
Milliy xisoblar tizmida YAIMni xisoblashda yalpi, xususiy va ichki investitsiyalar tushinchasidan foydalaniladi. Xususiy va ichki investitsiyalar mos ravishda xususiy va milliy kompaniyalar amalga oshiriladigon investitsion sarflarni bildiradi. YAlpi investitsiyalar uz ichiga joriy yilda ishlab chiqarish jarayonida iste’mol kilingan mashina, uskuna va kurilmalarning o’rnini koplash uchun muljallangan barcha investitsion tovarlar ishlab chiqarishni, hamda Iqtisodiyotda kapital kuyilmalar xajmiga xar kanday sof kushimchalarni oladi. YAlpi investitsiyalar moxiyatiga kura iste’mol kilingan asosiy kapitalni koplash summasini va investitsiyalarning usgan kismidaniborat buladi. Boshka tomondan sof xususiy ichki investitsiyalar tushinchasi joriy yil davomidakushilgan investitsion tovarlar summasini xarakterlash uchun ishlatiladi. Ularning farkini oddiy misolda tushintirish ancha aniq tushintirish mumkin. Faraz kilaylik, Respublikamiz Iqtisodiyotida 1995 yil 500 mlrd. sumlik, investitsion tovarlar (ishlab chiqarish vositalari) ishlab chikarilgan bulsin. Ammo YAIMni ishlab chiqarish jarayonida shu yili 400 mlrd. sumlik mashina, uskuna va boshka investitsion tovarlar iste’mol kilingan. Natijada bizning iqtisodiytda 1998 yil 100 mlrd. sumlik jamgarilgan kapital Qiymati kushiladi. SHu yili yalpi investitsiyalar fakat 100 mlrd. sumni Tashqil kiladi. Ikki kursatkichdagi fark, 1998 yilgi YAIM xajmini ishlab chiqarish jarayonida kullanilgan va istemol kilingan kapital Qiymatini ifodalaydi.
YAlpi investitsiyalar va amortizatsiya ( shu yilda ishlab chiqarish jarayonida iste’mol kilingan asosiy kapital xajmi) O’rtasidagi nisbat, Iqtisodiyot, yuksalish, turgunlik yoki tanazzul xolatida joylashganligini xarakterlab beruvchi kursatkich (indikator) xisoblanadi.
YAlpi investitsiyalar amortizatsiyadan ortik bulsa, Iqtisodiyot yuksalish joylashadi, uning ishlab chiqarish kuvvatlariusadi.
Turgun Iqtisodiyot yalpi investitsiyalar va amortizatsiya teng bulgan vaziyatni aks ettiradi. Bu Iqtisodiyotda mazkur yilda YAIMni ishlab chiqarish jarayonida iste’mol kilingan vositalarni koplash uchun zarur bulgan mikdorda asosiy kapital ishlab chiqarishni bildiradi. Bogshkacha aytganda, sof investitsiyalar taxminan 0 ga teng buladi, ishlab chiqarish kuvvatlari kengaymaydi.
YAlpi investitsiyalar amortizatsiyaga karaganda kam bulsa, ya’ni Iqtisodiyotda ishlab chikarilganga karaganda kapital kuprok iste’mol kilinsa, nokulay vaziyat vujudga keladi. Bunday sharoitda Iqtisodiyotda investitsiyalarning kiskarishi ruy beradi. Bu yil oxirida kapital xajmi yil boshida mavjud bulgandan kam bulib kolishiga olib keladi. Masalan, “Buyuk turgunlik davrida”, aniqrogi 1933 yil AKSHda yalpi investitsiyalar xammasi bulib 1,6 mlrd. dol.ni , yil davomida iste’mol kilingan kapital 7,6 mlrd. dol.ni Tashqil kilgan. SHunday kilib, investitsiyalarni sof kiskarishi 6 mlrd. dol.ga teng bulgan.