|
Pul - muomala vositasi. Oddiy tovar muomalasida bitta bolta q 20kg bugdoy bulgan bulsa, pul ishtirokida bu vokelik umumiy tarzda kuyidagi kurinishga ega buladi; T(1)-P-T(2) formulasi yagona jarayon bulib, vokelikni ikki tomonlama bildiradi. Tovar sotuvchi tomonidan sotish jarayonini ifodalaydi. Demak, sotish T(1)-P bir vaktning uzida P-T(2) xoldagi ayirboshlashda vakt va makonning cheklanganligini bartaraf etadi. Kelgusi tovar ishlab chiqarish oldidagi tusik yukotiladi.Pulning bozorda muomala vositasi sifatida namoyon bulishi tovarning Qiymati va istemol Qiymati O’rtasidagi ziddiyatni yangi kurinishda utkirlashtirib yuboradi. Agar tovarlar pul vositasida uz vaktida sotilmasa, ortikcha ishlab chiqarish, inkiroz bulishiga imkon yaratiladi.
Pulning muomala vositachiligida sotib olingan kuplab tovarlar istemol soxasiga utadi. Pullar muomalada xarakatda buladi. Muomaladagi pullar mikdori mazkur mamlakat iktisotidagi tovarlar baxosi summasiga tugri nisbatda bulishi va pul aylanishi tezligiga teskari nisbatda bulishi maksadga muvofikdir.
ETG
Mq -------------
PT
Formula uchun zarur pul mikdori,
ETG- mavjud davrda realizatsiya kilingan tovar baxosi summasi,
PT- pul aylanish tezligi.
Mazkur formula pul muomalasi qonunini ifodalaydi.
Dastlabki davrlarda tovar muomalasini oltin pullar bajargan. Yillar utishi bilan kuyma oltin, oltin tangalar kuldan-kulga utganda eyilib, kamayib borishi Qogoz pullar joriy etilishiga sabab bulgan. Pul xazina tuplash, jamgarish vositasi. Bu vazifani kuprok oltin pul bajaradi. Pul egalari uz pullariga xar doim xam maxsulot sotib olmaydilar. Natijada pul muomaladan tashkarida xazina xolida yigila boradi. Pul xazina xolida muomalani inkor etadi. Ayrim xollarda tovar ishlab chiqarish jarayonini kengaytirish uchun yangi ishlab chiqarish vositalari, zarur tovarlar sotib olishga pul yigadilar. Bu pullar ma’lum davrgacha xazina vositasi bulib xizmat kiladi. Sababi muomaladan tashkarida buladi. Bunday xollarda xam ayrim pul mikdori muomaladan tashkarida saklanadi.
Tovar ishlab chiqarish usishi va kengayib borishi , pul orkali barcha narsani sotib olish imkoni tufayli pulning xukmronlik mavkei va xazina tuplash yunalishida yigila boshlashi kuchayadi.
Pul - tovar vositasi. Pulning bu vazifasi sotuvchi va votib oluvchi O’rtasidagi munosabatda yakkol namoyon buladi.Nasiya oldi-sotdilarda biri karz beruvchi ikkinchisi karzdor bulib, pul keyin tulanadi.Pul tulov vositasi sifatida ish xaki berish, karz (kredit) larni uzida koplash, soliklarni tulash, nafakalar berish va boshkalarda yuzaga keladi. Tulov vositasi sharoitida pul tovar muomalasidan tashkarida mustakil xolda xarakat kiladi. Tulov vositasi sifatida pulning vazifasi uni muddatidan ilgari tuplash lozimligini takozo etadi. Demak , pul xazina tuplash shaklida endi xaridor tomonidan yigiladi.
Agar karzlar uz vaktidapul bilan tulansa, pul tulov vositasi shaklida xizmat kiladi. Pulning tulov vositasi vazifasidan uziga xos kredit pullari vujudga kelishiga sabab buladi. Natijada baknot, veksel, chek kabi kimmatli Qogozlar pul vazifasini amlga oshirigshga yordamga keladi.
Pulning jaxon puli vazifasi.
Bunda muomalaning mamlakat ichki chgaralaridan chikib, pul uzining turli kichik shiallalri, baxolar masshtabi , milliy shakllarini (tusini )tashlab , uzining xakikiy dastlabki shakllarida namoyon buladi. Fakat jaxon bozorida pul uzining tkula xususiyati bilan tovar hamda inson mexnatining maxsuli sifati-da xarakat kiladi. Agar mamlakat ichida pul vazifasini bir tovar bajarsa, jaxon bozorida Qiymat ulchovini oltin va kumush amalga oshiradi. Xozir buni oltin bajarmokda. YOki tula konventerlangan jaxon mikyosida obruga ega pullar, masalan, dollar bajaradi. Jaxon puli umumiy tulov vositasi, umumi iste’mol tulovi va ijtimoiy booylikning absolyut moddiylashuvi bulib xizmat kiladi.
Pulning vazifalarini urganganda, ularni ayrim xolda emas, balki, bir-birlari bilan yonma-yon va tuldiradigan vaziyatni nazarda tutish lo-zim. Pul vazifalarini urganganda ularni tarixiy tarakkiyot maxsuli va bir-biriga boglik dialektak jarayon ma’nosida tushunish kerak. Masalan pulning Qiymat ulchovliligi pulning asosiy vazifasi bulib, shundan baxo, baxolar masshtabi va xisob-kitob pullari vazifalarini bajaradi. Muomala va tovar muomalasi boskichlarini namoyon etadi. Pulning xazina tuplash, tulov vositasi, jaxon puli vazifalari xam avvalgi asosiy vazifalarga boglik va undan kelib chikkan aloxida funktsiyalar bulib, pulning vazifasi kengayishi ifodasidir.
Qiymat va baxo. Qiymat tovar ishlab chiqarishning iqtisodiy kategoriyasi bulib, tovar buyumlashgan ijtimoiy mexnati. Qiymat tovar sub’stantsiyasi bulib, sifat jixatidan bir xildagi ijtimoiy mexnat, mavxum mexnat tushuniladi. Tovarning Qiymat mikdori ijtimoiy zarur ish vakti bilan ulchanadi. Fakat ijtimoiy Qiymat iste’mol Qiymatiga ega, almashuvda katnasha oladigan maxsulotlargina Qiymatga ega buladi.
Qiymat bozor iqtisodida xar bir tovar ishlab chikaruvchining ishlab chiqarish jarayoni samaradorligi va ijtimoiy foydaliligi me’zoni bulib xizmat kiladi. Ular aloxida xujalik yurituvchi va ijtimoiy sub’ekt xisoblanadi. Rivojlangan tovar ishlab chiqarish sharoitida Qiymat namoyon bulishining pul shaklini olib, baxo shaklida amal kiladi. Baxo tovar Qiymatining pulda ifodalanishidir. Tovar Qiymati qonuniy tarzda uzini baxo orkali aniqlaydi, uz tushunchasiga nasbatan boyrokdir. Baxoda Qiymatdan tashkari iste’mol Qiymati (naflilik karashlari) xam namoyon buladi. SHu bilan boglik xolda baxo Qiymatdan tashkari talab va taklifga karab uzgarib turadi. Baxo Qiymat mikdoriga boglik bulsa xam, u bilan teng bulmasligi mumkin. Baxo amalda (xamisha) tovar Qiymatini aks ettira olmaydi xam .
Bozor iqtisodi sharoitida fan-texnika taraqqiyoti investitsiya siyosatini amalga oshirish natijasida ijtimoiy-zaruriy mexnat mikdo-riga ta’sir etib, tovar Qiymati mikdorining uzgarishiga sabab buladi. SHunday kilib, Qiymat qonuni tovar ishlab chiqarishning umumiy iqtisodiy qonunidir. Qiymat qonuni tovar ishlab chiqarishning asosiy regulyatori sifatida barcha iqtisodiy qonunlar tizimida aloxida urin tutadi. Uning talablari va amal kilish xususiyatlarini bilish bozor ikti-sodiyotini tugri yunaltirish va rivojlantirishda muxim rol uynaydi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
