“ishlab chiqarishda buxgalteriya hisobi” kafedrasi

Uchinchidan, kredit moddiy boylik bilan foiz kurinishida
boyitilgan buladi.
Turtinchidan, kredit ma’lum muddatga beriladi.
8. Bank krediti - ob’ekti pul kapitalidir. Bank krediti uzining muddati, maksadli berilishi va boshka koida-imtiyozlari asosida tijorat kreditidan fark kiladi. Bank krediti kapital jamgarish, axoli va firmalar pul mablaglarini kapitalga aylantirish kabi bir kator vazifalarni bajaradi.
NAZORAT SAVOLLARI

1. 
   Krеditning mohiyati va manbalari .
   
2. 
   Krеditning tuzilishi va vazifalari .
   
3. 
   Krеditning asosiy shakllari .
   
4. 
   Krеdit tizimi , uning tarkibi .
   
5. 
   Krеdit va krеdit tizimini takomillashtirishning asoosiy yo`llari .
   
6. 
   Banklar va ularning turlari .
   
7. 
   Bank tizimi va vazifalari .
   

11. 
    Bozor iqtisodiyotida banklarning roli .
    

24-Mavzu. Bozor Iqtisodiyotini tartibga solish. Davlatning Iqtisodiyotdagi roli.
REJA
1.Iqtisodiyotni tartibga solishning moxiyati va zarurligi.
2.Davlatning Iqtisodiyotni boshkaruvidagi asosiy vazifalari.
3. Davlat boshkaruvining asosiy usul va vositalari.

1. 
   Iqtisodiyotni tartibga solishning moxiyati va zarurligi.
   

TSivilizatsiyalashgan bozor Iqtisodiyoti-aralash Iqtisodiyot bular ekan, bu erda bozor regulyatori va davlat regulyatori kushilgan xolda va birgalikda amal kiladi. Davlat mulk soxibi, lekin uning Iqtisodiyotda tutgan o’rnini uning mulkdagi xissasi bilan ulchab bulmaydi. Davlat mulkdor bulgan uchungina emas, balki xamma sub’ektlar manfaatini yakinlashtiruvchi kuch bulganligi uchun xam uning Iqtisodiyotni boshkarishdagi axamiyati mulkdagi xissasiga karaganda ancha kattarok. Davlatni Iqtisodiyotga aralashuvi uning muxim funktsiyasiga aylanadi. Bu bejiz emas uning ildizi ishlab chiqarishning ijtimoiy tus olishi bilan boglik. Iqtisodiyot kupchilik sub’ektlarning uzaro boglangan faoliyoti natijasidir. Ixtisoslashuv natijasida kupgina mexnat binobarin ishlab chiqarish funktsiyalarining aloxidalashuvi yuzaga keladi ularni bir-biriga boglash ya’ni muvofiklashtirish zarur. Bu ishda bozor mexanizmi tula tukis bajara olmagan vazifalarni davlat uz zimmasiga oladi.
Davlat ilgari asosan siyosat bilan shugillangan bulsa keyingi davrlarda iqtisod bilan xam shugullanadigan buldi. Bu ishlab chiqarishni borgan sari kuprok ijtimoiy tus olib, uning xar tomonlama boglanishlari va ziddiyatlari usib borishi bilan boglikdir. Davlat mulk egasi va tadbirkor sifatida iqtisodiy faoliyatda bevosita ishtirok etish bilan birga undan xam muxim bulgan Iqtisodiyotni tartiblashda faol aralashuvi uning asosiy funktsiyasiga aylandi.
Xozirgi zamon bozor Iqtisodiyotini aralash Iqtisodiyotni tartibga solishda bozor mexanizmning roli etarli bulmaydi. Mustakil korxonalar iqtisodiy faoliyatlari uz manfaatlari boyicha uzi bilgancha va rakobatli kurash jarayonidan iborat bulgani uchun ularning xarakatlari umumjamiyat manfaatlariga, umumxalq va davlat manfaatlariga mos kelavermaydi. Iqtisodiy jarayondagi xar xil xolatlar, xavf xatarlar, muammolar va ular bilan boglik buzilishlarning oldini olish, bartaraf kilishda zarur choralar kurish va kumak berish kerak buladi. Qonun-koidalar ijrosi ustidan nazorat kilish, uni buzuvchiliriga chora kurish kerak buladi.
Davlatning Iqtisodiyotga aralashishi va uni tartibga solishi muxim axamiyatga ega bulib, bu davlat uz siyosati, chora tadbirlari orkali takror ishlab chiqarish jarayoniga ta’sir kursatishni bildiradi.
Davlat tarakiyotining xamma boskichlarida xam sotsial-iqtisodiy rivojlanishga katta ta’sir kursatib kelgan. Feodal tuzimda, yirik er egalarining manfaatini kuzlab, ularning xukuklarini, dexkonlarning burchlarini aniq belgilab bergan. Dexkonlarning erdan maxrum kilish, erga boglab kuyilishi xakidagi qonunlarni kabul kilgan.
1929-1933 yillardagi jaxon iqtisodiy krizisi garb mamlakatlarda Iqtisodiyotni larzaga keltirdi hamda bozor mexanizmini stabil ravishda amal kilishi uchun albatta davlatning aralashuvi zarur ekanligi yana bir bor taakidladi 1936 yilda Keynsning «bandlilikning, protsent va pulning umumiy nazariyasi» degan asarida bozorning davlat tomonidan boshkarilishi zarurligini ilmiy asoslab berildi.
Xakikatda bunday boshkarilishda fakat xukmron sinflargina emas, xalq ommasi, umuman, jamiyatning barcha azolari xam manfaatdordir. Chunki u barchaga naf keltiradi, tinchlik, osoyishtalik, bandlilik, rivojlanish, usishni ta’minlaydi. Davlatning lokaytligi, notugri tadbirlari esa, depsinish, bekarorlik keltirishi mumkin.
Bulardan tashkari, xar kanday jamiyat va davrda xam sotsial muammolar mavjud buladi. Ularni xal etish uchun davlatning ma’lum boshkaruv tadbirlari zarur. Masalan, kambagallarga va nogironlarga yordam berish, barkarorlikni ta’minlash, osoyishtalikni ta’minlash tadbirlari. Undan tashkari, xar bir millat barcha millatlar bilan bogliklikda yashaydi va faoliyat kiladi. Buning uchun amalda tugri tadbirlar bilan, ayniksa Tashqi iqtisodiy, madaniy aloqalarni tugri belgilash zaruriyati mavjuddir. Masalan, resurslarni davlatlararo xarakati, valyuta kursi, boj-xiroj belgilash, texnika va texnologiyani kiritish, yangi ish joylarini Tashqil etish va xokazo.
Kuzlangan asosiy maksad, umumiy iqtisodiy muvozanatga erishish uning barkaror usishi davlatning rivoji va xalq farovonligi jamiyat ijtimoiy muvozanati madaniy va ma’naviy ravnakidir.
Iqtisodiyotni tartibga solishda davlatni ta’siri xar bir davlatda xar xil sharoitda, xar xil mikyosda va darajada bulishi va uz xususiyatlariga ega bulishi mumkin. Odatda iqtisodiy tanglik sharoitida davlat iqtisodga kuprok aralashadi. Uz ixtiyoridagi vositalardan, imkoniyatlardan axvolga karab foydalanadi va chora tadbirlar kullaydi.


2. Davlatning Iqtisodiyotni boshkaruvidagi asosiy vazifalari.


Davlatning Iqtisodiyotga aralashuvi serkirra faoliyat bulib, xar bir mamlakatda muayyan sharoitdagi vazifaga hamda maksadga asosan turlicha buladi. Jumladan, O’zbekistonda xozirgi davrda davlatning iqtisodiy faoliyati eskitdan xukmron bulib kelgan rejali Iqtisodiyotni yangi bozor Iqtisodiyotiga aylantirishdan iboratdir. Bu tugrida Prezidentimiiz I. A. Karimov – «O’zbekistonda utkazilayotgan tub iqtisodiy isloxotlar... pirovard natijada demokratik uzgarishlar kilish, kuchli suvirent xukukiy davlatni barpo etish uchun mustaxkam moddiy negizni yaratishga yunaltirilgandir. Maksadimiz – demokratik, adolatli, fukarolik jamiyatini barpo etish. Bu – bizning ezgu – orzuimiz, strategiyamizdir», - deb kursatgan. (I.A.Karimov. “O’zbekiston iqtisodiy isloxotlarni chukurlashtirish yulida” T.”O’zbekiston” 1995 - 246-247 betlar).
Davlatning xujalik faoliyati soxasidagi vazifalari turli mamlakatlarda turlicha hamda kup kirrali bulib, barcha mamlakatlar uchun umumiy bulgan asosiylari sifatida kuyidagilarni kursatish mumkin:

1. 
   Iqtisodiyotni xukukiy asoslarini ishlab chikish va tasdiklash (korxonalarning hamda axolining faoliyat kilishi qonun – tartibotlarini, xukuklarini aniq belgilash). Xozirgi davrda mulk tugrisida, er tugrisida, soliklar, pensiyalar xakidagi qonunlarning tugri va ob’ektiv bulishi zarur.
   
2. 
   Makro iqtisodiy rivojlanish ustunligini ta’minlovchi asosiy yulni belgilash. YA’ni, mamlakat uchun xozirgi davrda muxim xisoblanagan yunalishni aniqlash, unga kanday va kancha resurslar zarurligini, uning samarasini, ekologik va xalqaro axamiyatini hamda okibatini aniqlash zarur (investitsiya va tarkibiy siyosat).
   
3. 
   Daromadlarni kayta taksimlash vazifasi. YA’ni, byudjet tushumlari hamda xarajatlarini, foydaning ajratmalarini va sarflarini tugri belgilash.
   
4. 
   Sotsial yunalishni tugri belgilash. YA’ni xar kanday rivojlanish axolining sotsial axvolini yaxshilashga xizmat kilishini ta’minlash. Agar uni ta’min etmasa, unday iqtisodiy rivojlanish salbiy okibatlarni keltirib chikaradi (ma’muriy buyruk tizimida).
   
5. 
   Yukoridagi vazifalarni tugri amalga oshishi uchun mamlakatning iqtisodiy faoliyatini boshkarish. Buning uchun, masalan, xozirgi davrda rakobatni ximoya kilish, mamlakatda daromad va boylikni kayta taksimlash tizimini joriy etish, xalq xujaligi tarmoklaridagi tuzilishni zamon va bozor talabiga karab uzgartirib borish, shuningdek Iqtisodiyotning barkarorligini ta’minlash (bandlilik va inflyatsiya darajasini nazorat kilib borish).
   

Iqtisodiyotni davlat tomonidan boshkarish fakat iqtisodiy tadbirlar bilan amalga oshirilishi lozim, ma’muriyatchilik, buyrukbozlikka aylanmasligi kerak. Buning uchun avvalo davlatning bozor mexanizmini yaxshi xarakatga keltiruvchi qonunlari, iqtisodiy va sotsial tadbirlari shuningdek, nazorati kuchaytirilishi lozim. Shuning bilan birga davlatning tadbirkorlik ishlari xam joriy etilishi lozim, ya’ni urnak xam bulishi lozim. Ayniksa davlat fakat uz manfaatlariga tegishli muammolarnigina xal kiluvchiga aylanib kolmasligi kerak. Bunday xolda uning mamuriyatlikchiligi kuchayadi.
Buyrukbozlik tizimi kuchayganda davlat bilan Iqtisodiyotning bir-biriga ta’siri kuyidagicha tus oladi:
Davlat

Korxona bozor Korxona

Bunda davlatning bozor talablariga bulgan munosabati va e’tibori korxona manfaati orkali amalga oshiriladi. Korxonaning faoliyatiga baxo bozor emas, davlat tomonidan beriladi. Markaz tomonidan buyruk asosida ish Tashqil etiladi. Baxoni belgilash tovar turlari va xajmini belgilash davlatga buysundiriladi, yukoridan rejalashtiriladi. Baxolar kat’iy bulib, egiluvchanligi bulmaydi, natijada davlatning byurokratizmi kuchayib boradi. Rakobat mexanizmini chegaralab boradi, qarshi kurashadi. Korxonalarning erkin faoliyati sundirala boradi. Natijada koruptsiya kuchayadi.

Aslida davlat uzining makroIqtisodiyotga aralashuvini chegaralab, makroIqtisodiyot muammolarini xal etib borishi lozim xolos. Prognoz va programmalashni rivojlantirish kerak. Aralash Iqtisodiyotda davlatning Iqtisodiyotga ta’siri kuyidagi sxema tuzilishida buladi:
Davlat

Korxona bozor Korxona