“ishlab chiqarishda buxgalteriya hisobi” kafedrasi

Birinchidan, korxonalar, Tashqilotlar moliyasi bulib bu, uz navbatida, tijorat asosida faoliyat yurituvchi korxonalar; Tashqilotlar, notijorat faoliyat yurituvchi Tashqilotlar, korxonalar va ijtimoiy birlashmalar, Tashqilotlar moliyalaridan iborat.
Ikkinchidan, sugO’rta faoliyati boyicha:
a) ijtimoiy sugO’rta,
b) shaxsiy sugO’rta,
v) mulkiy sugO’rta,
g) javobgarlik sugO’rtasi,
d) tadbirkorlik tavakkalchiligi sugO’rtasi.
Uchinchidan, davlat moliyasi tarzida:
a) davlat byudjeti,
b) byudjetdan tashkari fondlar,
v) davlat kreditidir.
Davlat byudjeti moliya tizimining eng asosiy bulagidir. Mamlakat Iqtisodiyotini ma’lum maksadda rivijlantirish, turli markazlashgan jamgarmalari va avvalo, umumdavlat pul

mablaglari fondini-davlat byudjetini tuzish yuli bilan ta’minlanadi. Shuning uchun xam davlat byudjeti mamlakat moliya tizimining markaziy bugini xisoblanadi.

Davlat byudjetining asosiy vazifasi moliyaviy vositalar yordamida Iqtisodiyotni samarali rivojlantirish va umumdavlat mikiyosidagi ijtimoiy vazifalarni xal kilish uchun sharoit yaratishdan iboratdir.
Davlat byudjetning daromad manbalari soliklar, zayomlar, emissiyadan iboratdir.
Soliklar davlat byudjetining manbai bulib, xujalik faoliyatini ragbatlantirish va ijtimoiy ximoya vazifalarini bajaradi. Soliklarning ob’ekti va sub’ektlari bulib, uning meyori, imtiyozliligi xam mavjud.
Davlat zayomlari karz xisobiga shakllanadi. U korxona, Tashqilotlar va fukorolardan karz olish xisobiga byudjet kamomadini koplash maksadida kullaniladi. Ular markaziy, maxlliy bulib muxlati tugagach davlat tomonidan sotib olinadi.
Emissiya kushimcha pullar chiqarish bilan boglik bulib, kushimcha daromadir, ya’ni uz xarajatlarini koplay olmaganda kullash mumkin bulgan vosita xisoblanadi, solik va zayomlar mikdori etarli bulmaganda foydalaniladi.
Bu manbalardan tashkari davlat moliyasiga uning iqtisodiy faoliyatidan keladigan tushumlar xam kirib, divident, protsent, ijara xaklari, davlat mulkini sotish kabilardan kelgan daromadlar shular jumlasidandir.
Davlat byudjetining xarajatlari kuydagilarni uz ichiga oladi:
1. Ishlab chiqarishni tarakkiy ettirish (investitsiyalash);
2. Davlatga karashli maorif, solikni saklash, ijtimoiy taminot, madaniyat tarmoklarini pul bilan ta’minlash (ijtimoiy, madaniy soxaga sarflar);
3. Mavjud davlat idoralarining xarajatlari (boshkaruv xarajatlari);
4. Mamlakat mudofasini ta’minlash (xarbiy soxaga xarajatlar).
Davlat byudjetining daromad kismi, birinchi navbatda ana shu turt xil xarajatlarni tula koplash zurur.
Byudjet kamomadi bu xarajatlarni koplay olmasligi bilan boglangan bulib, byudjet takchilligini yuzaga keltiradi. Taxchillik darajasi juda katta yoki byudjet iste’mol yunalishida bulsa bu iqtisodiy xaf paydo kilish mumkin.
Agar byudjet takchilligi iqtisodiy tarakkiyot yunalishi bilan boglik bulib, ishlab chiqarish, investitsiyalash yukori darajada bulsa, buning xavfli tomoni yuk. Chunki Iqtisodiyotni istikbolli
tuzilishini yaratish, samaradorligini oshirish va umuman iqtisodiy usishni kuzlagan xarajatlar bulib, bu urinni tezda oklashi mumkin.
Byudjetdagi muvozanatni ta’minlash va undagi takchillikni koplash asosan iqtisodiy rivojlanish, byudjet daromadlarini oshirish tufayli amalga oshiriladi.
SugO’rta moliya munosabatlarining uziga xos aloxida bir shakli bulib, O’zbekiston Respublikasi yuz beradigan turli tabiiy ofatlar, favkulodda xolatlar, oldindan kurib bulmaydigan xodisa va vokealar natijasida etkazilgan zarar va talofatlarni bartaraf etishga karatilgan maxsus pul resurslaridir. SugO’rtaning uziga xos moliyaviy munosabat ekanligi shundaki u taksimlangan yalpi milliy maxsulot va milliy daromadni kayta taksimlash okibatida barpo etiladigan pul resursidir. SugO’rta shunday fondiki kutilmagan xolatlardan kurilgan zararni jismoniy va xukukiy shaxslarga tula yoki kisman karash imkonini beradi.
Mamlakatimizda tobora chkurlashib borayotgan isloxotlarni amalga oshirish, axolini va xujalik sub’ektlarini iqtisodiy va ijtimoiy ximoya kilish sugO’rta vositasida amalga oshiriladi. Xozirgi davrda bozor Iqtisodiyoti talablariga, jaxon andozalariga muvofik keluvchi sugO’rta tizimini yaratishga aloxida e’tibor berilayotir. Mamlakatimiz Prezidenti maxsus farmonlari asosida “UzagrosugO’rta” davlat aktsionerlik sugO’rta kompaniyasi, “Madad” sugO’rta agentligi, “Uzbekinvest” eksport- import milliy sugO’rta kompaniyasi kabi sugO’rta Tashqilotlari Tashqil etildi. Bu sugO’rta Tashqilotlari takror ishlab chiqarishning maromida borishi, iqtisodiy ijtimoiy barkarorlik, axoli, tadbirkorlarni sugO’rta yuli bilan ximoya kilish vazifalarini bajarishga safarbar kilingan.
O’zbekiston Respublikasining amaldagi qonunlariga muvofik majburiy va ixtiyoriy sugO’rta tizimi joriy etilgan. Majburiy sugO’rtani utkazishga davlat sugO’rta idoralarigina xaklidir, ular majburiy sugO’rta ob’ektlarini aniqlaydi, ularning daxlsizligi ustidan nazorat urnatadi. Ixtiyoriy sugO’rta tomonlarining xoxish irodasiga kura amalga oshrayotgan sugO’rta shaklidir. Ixtiyoriy sugO’rtaning shartlari tomonlarning kelishuviga muvofik belgilanadi, sugO’rtaning oliy shartlari sugO’rta shartnomasi bilan belgilab kuyiladi.
4. Byudjet kamchilligi. Moliyaviy siyosat.
Nazariy jixatdan byudjet kamchilligi va davlat karzi tushunchalari uzaro fark kiladi. Davlat karzi ma’lum vakt davridagi byudjet takchilliklari yigindisidir. Davlat karzi ikki guruxga bulinadi: davlat Tashqi karzi (Tashqi davlatlarga, Tashqilotlar va aloxida shaxslarga) va ichki karz (davlatning uz xalqidan karzi).
Byudjet defitsiti bilan davlat karzi bir-biriga boglik, chunki u yoki bu mikdorda davlat byudjeti kamchilligi mikdorini kanchalik Iqtisodiyot uchun xavfliligini aniqlash uchun avvalo davlat karzini mikdorini taxlil etish kerak.
Xozirgi sharoitda deyarli xamma mamlakatlarda davlat karzlarini ortishi kuzatilmokda. Shuning uchun xozirgi davrda byudjetni tartibga solish masalasi xar kanday xukumatning oldida turuvchi markaziy muammolardan biridir.
Davlat byudjetini tartibga solishning kuyidagi kontseptsiyalari mavjud:
Birinchi kontseptsiyaga muvofik davlat byudjeti xar yili balanslashtirilishi lozim degan goyaga asoslanadi. Yakin paytlargacha ushbu yondashuv moliya siyosatining maksadi xisoblanardi. Bu siyosatning Iqtisodiyotni barkarorlashtirishga karatilgan tadbirlari samaradorlik darajasini pasayishiga olib keldi.(Masalan, Iqtisodiyotdagi surunkali ishsizlik axoli daromadlarini pasaytiradi va byudjetga tushuvchi soliklar kamayadi. Bu vaziyatda davlat byudjetini balanslashtirish uchun solik stavkasini oshirish yoki davlat xarajatlarini kamaytirish kerak buladi. Ammo bularni amalga oshirish jami talabni yanada pasayishiga olib keladi).
Ikkinchi kontseptsiya - davlat byudjeti xar yili ikki emas, balki iqtisodiy tsikl davrida balanslashtirilishi kerak degan goyaga asoslanadi.Bunda krizisga qarshi kurash chorasi deb xukumat soliklarni pasaytiradi, xarajatlarni oshiradi va byudjet kamchilligini yuzaga keltiradi. Kutarilish davrida esa xukumat soliklarni kutaradi va davlat xarajatlarini kamaytiradi. Natijada, yuzaga kelgan byudjetni ijobiy saldosini, tanazzul vaktidagi kamomadni koplashga ishlatiladi.Bunda eng asosiy muammo shundan iboratki, iqtisodiy faoliyat-ning kutarilishi va krizis vakt davomiyligi nuktai nazaridan fark kiladi(masalan krizis davri uch yil, kutarilish davri esa ikki yil bulishi mumkin.Unda uch yilda yuzaga kelgan defitsit mikdori ikki yildagi byudjetni ijobiy saldosi bilan koplanmay kolishi mumkin)
Uchinchi kontseptsiya asossiga byudjet emas,balki Iqtisodiyot balanslashtirilishi kerak degan koida moliyani asosiy vazifasi deb kabul kilingan. Bunda makroiqtisodiy barkarorlik davrida byudjet ijobiy va barkaror saldoga ega bulishi mumkin degan fikr ilgari suriladi.Chunki iqtisodiy usish sharoitida byudjetga soliklar tushimi avtomatik ravishda kupayadi, makroiqtisodiy barkarorlik esa buni ragbatlantiradi va byudjet kamomadi avtomatik ravishda yukoladi.
Xar kanday davlat uz sharoitlaridan kelib chikkan xolda moliyaviy siyosatni ishlab chikadi. Bunday siyosat mamlakatni pul
potentsiali doirasida xukumatni moliyaviy ishlarini aniq dasturiga ega bulishini, byudjet kamomadi ustidan nazorat urnatilishi va uni koplash manbalarini kidirishni, juda katta samara beradigan iqtisodiy dasturlarga byudjetdan mablag ajratishni talab etadi.
O’zbekiston sharoitida byudjet takchilligini kamaytirish Iqtisodiyotda mutanosiblikni ta’minlashni muxim omili bulib xisoblanadi va kattik nazorat kilinadi. Buning uchun boshkaruv xarajatlarini kiskartirish, dotatsiyalarining xar xil turlarini koplash uchun mablag ajratilishinin tugatish, moddiy ishlab chiqarish tarmoklarini rivojlantirishga markazlashtirilgan tarzda mablag ajratishni cheklash, byudjet xarajatlarini keskin usishini chegaralab kuyish siyosati olib borilmokda va buning ijobiy natijalarini Respublikamiz Davlat byudjetining 1999 yildagi va 2000 yilning I choragidagi ijrosida kurish mumkin.
Agar bevosita rakamlarga murojaat kiladigan bulsak 1999yilning natijasiga kura, davlat byudjetining daromad kismi 622 milliard sumni, (rejaga nisbatan 100,3%), xarajat kismi esa 658,7 milliard sumni (rejaga nisbatan 99,0%), Tashqil etdi. Oliy Majlis tomonidan 3% darajasida belgilangan Davlat byudjeti takchilligi xakikatda 1,8% bulishiga erishildi.
Davlat byudjeti takchilligini koplashning asosiy manbasi Davlat kiska muddatli Obligatsiyalari va boshka noinflyatsion mablaglardan Tashqil topdi.2000 yilning 1-choragida Davlat byudjeti takchilliksiz ijro etildi. (daromadlar 166,1 milliard sum xarajatlar esa 157, 7 milliard sumni Tashqil etdi). Tarkibiy tuzilish boyicha byudjet daromadlari asosini Tashqil etuvchi kushilgan Qiymat soligi 40,4 % ; aktsiz soligi 37 milliard sumni Tashqil etdi va utgan yilning shu davriga nisbatan 2 % oshikrokdir. 2000 yil birinchi yarimida davlat byudjeti yalpi ichki maxsulot xajmiga nisbatan bir foiz mikdorida oshirib bajarildi.
Byudjet daromadlari uning xarajatlariga nisbatan 9 mlrd. 800 mln. sumga ortdi. Bu solik tizimini takomillashtirish, tulov intizomini mustaxkamlash, solikka tortiladigan bazani kengaytirish bilan birga 2000-yil 1- yanvaridan boshlab byudjet xarajatlarini belgilash va moliyalashtirishning yangi meyoriy usullarini joriy etish xisobiga buldi.
Mavzudagi asosiy tushunchalar.