“ishlab chiqarishda buxgalteriya hisobi” kafedrasi

Xususiy muvozanatlik – bu ikkita o‘zaro bog‘liq bo‘lgan iqtisodiy miqdorlar yoki iqtisodiyot tomonlarining miqdoran teng kelishi. Xususiy muvozanatlik ishlab chiqarish va iste’mol, aholining sotib olish layoqati va tovarlar taklifi, byudjet daromadlari va xarajatlari, aholida tovarlarga talab va taklif o‘rtasidagi muvozanatliklar ko‘rinishida chiqadi. Bu muvozanatliklar ichida Prezidentimiz I.A.Karimov ta’kidlab o‘tganlaridek, «...ichki bozorda talab bilan taklif o‘rtasida mutanosiblikka erishish, ya’ni chiqarilgan pul miqdori bilan unga sotib olinadigan mollar salmog‘i o‘rtasida to‘g‘ri nisbatni ta’minlash g‘oyat katta rol o‘ynaydi».
Umum iqtisodiy muvozanatlik jamiyat barcha ehtiyojlari va milliy ishlab chiqarish hajmining o‘zaro teng kelishini bildiradi. Umumiy iqtisodiy muvozanatlik bozor sharoitida, avvalo, yalpi talab va yalpi taklifning teng kelishida ko‘rinadi. Bu nafakat iste’molchilik ne’matlariga, balki ishlab chikarish vositalariga, ishchi kuchiga xamda barcha iktisodiy faoliyat natijalariga umumiy talab va taklifning muvofik kelishidir.
Umumiy iktisodiy muvozanatlik bir kator shart – sharoitlarni takozo kiladi Birinchidan, bu ijtimoiy maksadlar va iktisodiy imkoniyatlarining mos kelishidir.
Ikkinchidan, iktisodiy muvozanatlik mamlakatdagi barcha iktisodiy resurslardan samarali foydalanadigan xujalik mexanizmini takozo kiladi.
Uchinchidan, muvozanatli ishlab chikarishning umumiy tarkibiy tuzilishi iste’molning tarkibiy tuzilishiga mos kelishi lozimligini bildiradi.
Turtinchidan, iktisodiyotda muvozanatlik ning umumiy shart – sharoitlari bulib, bozor muvozanati, ya’ni barcha asosiy bozorlar (tovorlar, resurslar, ishchi kuchi va xokozalar) da talab va taklif muvozanatga erishishi xizmat kiladi.
Iktisodiy muvozanatlik erkin rakobat bozorida barcha xaridorlar tengligi, iktisodiy vaziyat barkarorligi kabi kator shart – sharoitlarni xam takozo kiladi.
Real xayotda iktisodiyot doimiy xarakatda va tuxtovsiz rivojlanish xolatida buladi. Iktisodiy jarayon fazalarida, bozor konyukturasi, bozor subyektlari daroatlari va talabi tarkibida uzgarishlar ruy berib turadi. Bularning xammasi muvozanatli xolatni tugun iktisodiyotdagi shartli umumiy muvozanatlik sifatida karab chikishni takazo kiladi.
Shunday kilib, marko daraja umumiy iktisodiy muvozanatlik – bu mamlakat butun iktisodiyotning mutanosibligidir. Bu barcha soxalar, xujaliklarning meyorida rivojlanishini ta’minlaydigan iktisodiy faoliyatning barcha katnashchilari barcha bozordagi o‘zaro bog‘lik va bir – birini takazo kiladigan muvozanatliklar tizimini o‘z ichiga oladi.
Iktisodiy muvozanatlik darajasini aniklashda asosan ikkita o‘zaro bog‘liq usuldan foydalaniladi: 1. Yalpi sarflar va ishlab chikarish xajmini takkoslash usuli. 2. Jamg‘rama va inves – tisiyalarni takkoslash usuli.
Yalpi sarflar va ishlab chikarish xajmini takkoslash uchun ishlab chikarish umumiy xajmining mikdoriy kursatgichi sifatida sf milliy maxsulot (SMM), iktisodiyotda yalpi saflar sifatida iste’mol xajmi (S) va investisiyalarga sarflarning umumiy summasi (in) olinadi. Iktisodiyotning muvozanatli darajasi – bu ishlab chikarishning shunday xajmiki, u ishlab chikarish mazkur xajmini sotib olish uchun yeterli umumiy saflarni ta’minlaydi. Boshkacha aytganda, sof milliy maxsulot muvozanatli darajasida ishlab chikarilgan tovarlaning umumiy mikdori xarid kilingan tovarlar umumiy mikdoriga teng buladi.
Jamg‘arma va investisiyalarni takkoslash usulining moxiyati shundaki, ishlab chikarilgan maxsulotning xar kanday xajmi shunga mos daromad hajmini beradi. Birok axoli bu daromadning bir kismini iste’mol kilmasdan jamgarishga kuyish mumkin. Jamgarma va invesrisiyalarni takkoslash uslining moxyati shundaki, ishlab chikarilgan maxsulotning xar kanday xajimi shunga mos daromad xajmini beradi. Birok axoli bu daromatning bir kismini iste’mol kilmasdan jamgarishga kuyish mumkin. Jamgarish, sarflar-daromadlar okimidan potensial sarflarni olib kuyish xisoblanadi. Bunda jamgarmaga kuyilgan mablag investisiyalar bilan tulik koplansa, yalpi sarflar ishlab chikarish xajmiga teng buladi. SMM dagi uzgarishq uzgarish. Iktisodiy muvozanatlik darajasini anklashda yukoridagi usllardan tashkari balans usuldan xamda «xarajat va natija»- larni takkoslash uslidan xam foydalaniladi.
Balans usilda tarmoklararo balans, moddiy, moliyaviy va ishchi kuchi balanislaridan foydalanilib, iktisodiyotdagi muvozanatlik darajasiga baxo beriladi.
«Xarajat va natija» larni taqqoslash usulida ishlab chiqarilgan iqtisodiy resurs harajatlari miqdori olingan mahsulot hajmi bilan taqqoslanib muvozanatlik darajasi tahlil qilinadi.
Milliy iqtisodiyotdagi muvozanatlik turli tomonlari va sohlari o‘rtasida munosabatlik bo‘lishini taqozo qiladi.
Iqtisodiy muvozanatlik-iqtisodiyotning turli tomonlari va sohalari o‘rtasida miqdor va sifat jihatdan ma’lum moslik bo‘lishidir. Bunda tenglik bo‘lishi shart emas. Ular mos keluvchi (2:3, 5:3, 3:1) nisbatlarda bo‘lishi mumkin.
Makroiqtisodiy jarayon g‘oyat murakkab va ko‘p qirrali bo‘lishi sababli munosiblik turlari ham ko‘p va xilma-xil. Ularning barchasini umumlashtirib, munosiblikning quyidagi guruhlari tarkibiga kiritish mumkin: