Ishlab chiqarishda boshqaruv fakulteti

O’zbekiston Respublikasida milliy schyotlar tizimini asosiy statistikani jahon standartlari asosida reformatsiya qilish borasida davlat dasturi va uni amaliyotda qo’llanish

Mamlakatimizda o’tkazilayotgan islohotlar, xalqaro iqtisodiy aloqalarni rivojlanishi, turlicha mulkchilikka asoslangan korporatsiyalar, hissadorlik jamiyatlari, moliyaviy va tijorat muassasalari va shu kabilarni paydo bo’lishi

XXB ko’rsatkichlaridan milliy hisoblar tizimi(MHT)ga o’tishni taqazo etadi. Xuddi shuning uchun ham Vazirlar Mahkamasining 1994 yilning 24 avgustidagi 433-sonli qarori bilan O’zbekistonda MHT ni joriy qilishga o’tildi.

O’zbekiston Respublikasining MHT statistikasiga o’tishi iqtisodiyotda iqtisodiy tahlil darajasini oshiradi. Davlatning iqtisodiyotda iqtisodiy barqarorlik jarayonini vujudga keltirishda, iqtisodiyot ustidan to’la nazorat o’rnatishda MHT katta yordam beradi. Davlat MHT iqtisodiy ko’rsatkichlari jadvallari orqali iqtisodiyotda bo’layotgan o’zgarishlarni, rivojlanishlarni, siljishlarni axborot formasida olib turadi va shunga asosan o’zining iqtisodiy siyosatini ishlab chiqadi. Davlat MHT dagi hisob schyotlari orqali ijtimoiy takror ishlab chiqarishni, uning doiraviy harakatini nazorat qiladi va boshqaradi.

MHT bilan xalq xo’jaligi balansi (XXB) urtasidagu munosabatlari Respublikamizning bozor iqtisodiyotiga o’tish sharoitlarda statistikani tubdan o’zgartirish talab qilinadi. Shuni aytib o’tish kerakki, avvallari makroiqtisodiy ko’rsatkichlar asosan xalq xo’jaligi balansidan (XXB) olingan. XXB balansda xalq xo’jaligi moddiy ishlab chiqarish va noishlab chiqarish kabi ikkita sohaga ajratilib, u yaratuvchi va yaratilmaydigan mehnat nazariyasiga tayangan. Bu holat xalq xo’jaligini bir butunligicha tahlil qilishga imkon bermaydi.

Aslini olganda, MHT va XXB tizimlari bir-biriga yaqin tizimlar. Ikkala tizimda ham moddiy ishlab chiqarish va xizmat ko’rsatish jarayonlari tan olinadi. Lekin ularni hisobga olish bu ikkala tizimda bir-biridan farq qiladi, ya’ni XXB tizimida yalpi ijtimoiy mahsulot va milliy daromad faqat moddiy ishlab chiqarish sohalarida yaratiladi, deb hisoblanadi. XXB tizimida xizmat ko’rsatish hisoboti milliy daromadni taqsimlash va qayta taqsimlash jarayonida sarf-xarajatlar sifatida hisobga olinadi. MHT da moddiy ishlab chiqarish va xizmat ko’rsatish hisobotida bunday farq qilinmaydi. Xizmat ko’rsatish natijasida yaratilgan qiymat moddiy ishlab chiqarishda yaratilgan qiymat bilan bir xil mavqe’ga ega, deb qaraladi. Bu esa mamlakatda yaratilgan yalpi ichki mahsulotni va milliy daromadni to’la hisobga olish imkonini yaratadi.

Milliy hisoblar tizimida iqtisodiyotni ichki va milliy turga bo’lish uchun quyidagi tushunchalar qabul qilingan:

Iqtisodiy hudud -shaxs, tovar va pul birliklari erkin harakat qila oladigan geografik hudud, milliy fazo, hududiy suvlar va xalqalar suvlarda mavjud. Mamlakatning egalik qilish huquqi bo’lgan kontinental shelflardan iborat.

Bundan tashqari, iqtisodiy hududga hududiy anklavlar (ya’ni, davlatlararo shartnomalar asosida diplomatik, harbiy, ilmiy va boshqa maqsadlarda ishlatiladigan chet ellardagi geografik hudud) va erkin zonalar ham kiradi, mamlakat hududida joylashgan boshqa davlat anklavlari iqtisodiy hududga kirmaydi.

Iqtisodiy manfaatdorlik markazi- bir yil va undan ortiqroq vaqt mobaynida iqtisodiy hududda amalga oshiriladigan ishlab chiqarish va xizmat ko’rsatish bilan bog’liq bo’lgan operatsiyalar.