Ishlab chiqarishda boshqaruv” fakulteti «iqtisodiyot» kafedrasi «Makroiqtisodiyot» fanidan

Tashkiliy rejalashtirish
Hozirgi vaqtda mamlakat taraqqiyotining ustuvor yo'nalishi innovatsion rivojlanish bo'lib, u O'zbekiston Respublikasining ilmiy salohiyatidan samarali foydalanishni o'z ichiga oladi. Ushbu strategiyada mamlakatni rivojlantirishning uchta asosiy varianti aniqlandi: inertial (importga yo'naltirilgan) texnologik rivojlanish, rivojlanishni jadallashtirish va mahalliy texnologik raqobatbardoshlik, etakchi ilmiy-texnikaviy va fundamental tadqiqotlar sohasida etakchilikka erishish variantlari

Innovatsion rivojlanish strategiyalarining qiyosiy tavsiflari

Davlat yuqori texnologiyali ishlab chiqarishning eng yirik egasi va yuqori texnologiyalarning asosiy iste'molchisi bo'lib kelgan va shunday bo'lib qolmoqda. Rivojlanishi davlat tomonidan qo'llab-quvvatlanadigan texnologiyalarni tanlashdan oldin, ushbu tanlovda foydalaniladigan mezonlarni aniqlash kerak. Bu dunyo miqyosidagi tadqiqotlar va ishlanmalarni amalga oshirish uchun qulay muhit yaratishni talab qiladi. Qisman ushbu muammolar klaster yondashuvidan foydalangan holda hal qilinadi.
Klaster yondoshuvi iqtisodiyotning real sektori uchun ham (xarajatlar kamayadi, yangi bozorlarga chiqish uchun yaxshi imkoniyatlar yaratiladi, ITI uchun infratuzilma paydo bo'ladi) va ushbu klaster joylashgan hudud ma'muriyatlari uchun (birinchi navbatda soliq solinadigan baza ko'paymoqda).
Klasterning muhim ajralib turadigan xususiyati uning innovatsion yo'nalishi hisoblanadi. Muvaffaqiyatli klasterlar muhandislik va ishlab chiqarish texnologiyalari sohasida "kashfiyot" qilingan yoki kutilayotgan, so'ngra yangi "bozor bo'shliqlari" paydo bo'lgan joyda shakllantiriladi.
Klasterlarning asosiy ijobiy xususiyati ularning ilmiy va texnologik rivojlanishni rag'batlantirish va innovatsiyalarni mamlakat iqtisodiyoti va uning mintaqalari voqeliklariga moslash qobiliyatidir. Darhaqiqat, klasterda ishtirok etadigan firmalar mijozlarning talablariga muvofiq va tezkor ravishda javob bera oladilar. Bundan tashqari, ular iqtisodiy faoliyatning turli sohalarida qo'llaniladigan yangi texnologiyalarga kirishni osonlashtiradi. Ta'minlovchilar ham, iste'molchilar ham, boshqa sohalardagi korxonalar ham innovatsion jarayonga qo'shilishadi, shu sababli korxonalararo hamkorlik natijasida ITI xarajatlari kamayadi va ilmiy tadqiqotlar olib boradigan tashkilotlar soni kamayadi.
Biroq, ushbu yondashuvni amalga oshirishda bir qator muammolar mavjud. Birinchidan, bu kabi loyihalar uchun uzoq muddat o'zini oqlash davri - klasterlar yaratilishidan birinchi foyda faqat 6-7 yildan keyin olinishi mumkin, demak iqtisodiy rivojlanishning ushbu kontseptsiyasini amalga oshirish uchun mintaqaga milliy iqtisodiyotning barcha tarmoqlarini klasterga kiritilgan uzoq muddatli rivojlanish rejasi kerak. Bundan tashqari, klaster muvaffaqiyatli rivojlanishi uchun innovatsion jarayonning barcha ishtirokchilari o'rtasidagi o'zaro ta'sir mexanizmini takomillashtirish, xususan, yangi texnologiyalarni ishlab chiqarishni rag'batlantirish, ishlab chiqarish kadrlari malakasini oshirish, byudjetdan tashqari mablag'larni jalb qilishni rag'batlantirish uchun iqtisodiy siyosat olib borish va ilmiy tashkilotlar va oliy o'quv yurtlarining sanoat korxonalari bilan o'zaro munosabatlari mexanizmini takomillashtirish zarur. venchur investitsiyalarni rivojlantirish, innovatsionlarni yaratish va rivojlantirish uchun shart-sharoitlar infratuzilma, kichik innovatsion korxonalar tarmog'i, intellektual mulkning maxsus birjalari va ilmiy-texnik xizmat.
Rivojlanishdagi intensiv yunalish maxsulot va bozorni rivojlantirishda yashirin imkoniyatlaridan xozirga kadar foydalanmagan korxonalarga nisbatan asosli va xos buladi. Bozorda chukur urnashish-bozorni urganish, ishlab chikarilgan maxsulotlarni faoliyat olib borilayetgan bozorlarda marketing xarakatlarini jadallashtirish yuli bilan (masalan, xaridorlarni jalb etadigan ishlar-narxni pasaytirish, tovar sotishdan keyin kushimcha xizmat kursatish, reklama ta’sirini kuchaytirish) maxsulot sotishni kupaytirish imkoniyatlarini axtarishdir. Bozor xududlarini kengaytirish maxsulotlarning yangi geografik rayonlarga (mamlakatda yoki chet ellarda), bozorning yangi segmentlari, (iste’molchilar guruhlari)ga kirib borishini, ishlab chikariladigan maxsulot uchun yangi iste’mol yoki tatbik soxalarini izlashni ko’zda tutadi.
Yangi modellarni yaratish, maxsulotning sifat tomonidan tabakalangan turlarini ishlab chikarish yuli bilan tovarlar takomillashtiriladi. Intensiv rivojlanishning yukorida sanab utilgan usullari o’zaro alternativ tarzda karalishi mumkin, shuningdek ularni faoliyat boskichlari tarzida izoxlash ham mumkin. Sunggi xolda bozorni urganish xarakatlarini jadallashtirishga karatilgan tadbirlarga birinchi navbatda zur beriladi, sungra bozorni kengaytirishga urinib kuriladi, nixoyat, bu xarakat foyda bermasa, korxona maxsulotni rivojlantirishga kirishadi.
Integratsion tarakkiyet variantlari o’z tarmogida mustaxkam xolatga va tarmok ichidagi marketing tizimi buginlari urtasida hamkorlikni rivojlantirish istikbollariga ega bo’lgan korxonalarda uchraydi. Vertikal integratsiyada okim yuli buylab marketing tizimining ayrim buginlari urtasida birlashuv yoki doimiy muvofiklashuv yo’z beradi.
Regressiv yoki vertikal intgeratsiya oldingi bugin bilan birga ishlab chikaruvchining o’zi o’z xom ashe ishlab chikarishini tashkil etishini yoki mavjud xom ashe yetkazib beruvchilar bilan mustaxkam kooperatsiya alokalari urnatishini nazarda tutadi. Progressiv yoki vertikal integratsiya keyingi bugini bilan birga sanoat korxonasi xarid kilish yoki ulgurji va chakana savdoni nazoratga olishini, ya’ni savdo chikimlarini kamaytirish uchun taksimotning oralik buginlarini yukotib, maxsulotni pirovard iste’molchiga yetkazib berishgacha o’zi mustakil shugullanishni anglatadi. Gorizontal integratsiya marketing tizimining bir xil buginlarida turgan korxonalar urtasida faoliyatni o’zaro muvofiklashtirishdan iboratdir: Masalan bir maxsulot ishlab chikaradigan ikki sanoat korxonasi birlashib, ishlab chikarish mikesini kengaytiradi va ayni paytda o’z xarajatlarini kiskartiradi.
Diversifikatsiya yuli bilan rivojlanish variantlari guruhlari mazkur marketing tizimi doirasida yanada usish imkoniyatlariga ega bulmagan va bu imkoniyatni ushbu tizimdan tashkarida kidiradigan korxonalarning bu xatti-xarakatini asosli deb xisoblaydi. Diversifikatsiyaning uch kurinishi bor: jamlanma (konsentrik) diversifikatsiya-korxona texnikaviy yoki bozor nuktai nazaridan firmaning ilgarigi tovarlariga uxshash yangi maxsulotni ishlab chikara boshlaganda yo’z beradi. Masalan, telefon apparatlari ishlab chikaradigan korxona o’z maxsulot xilini kupaytirib, avtojavob beruvchi yoki videotelefon ishlab chikarishga utadi.
Gorizontal diversifikatsiya-ilgari ishlab chikarilgan maxsulot xiliga texnologik alokasi bulmagan yangi maxsulotlarni ishlab chikarishga utishdan iborat. Masalan, yeshlarga tayer kuylaklar tikishga ixtisoslashgan korxona yeshlarga muljallangan jurnal nashr kilishga karor kildi deylik, ya’ni korxona yeshlarning didi va xayet tarzi soxalarini bilishdagi tajribasini noshirlik soxasida ham kullashi mumkin.
Kurama diversifikatsiya- korxonaning faoliyat jabxasini mavjud texnologiya, tovar turlari, maxsulot sotib kelgan bozoridan mutlako fark kiladigan yangi soxalarga kirib borishi bilan kengaytirishni ko’zda tutadi. Firma yangi korxonalar kurishga mablag sarf etishi, kuchmas mulk bilan savdoda ishtirok kilishi, tez xizmat kursatadigan ovkatlanish korxonasini ochishi mumkin va xokazo.
O’zaro bir-birini tuldiradigan ikki marketing strategiyasi guruhlari mavjud- bu maxsulotga nisbatan strategiya va bozorga nisbatan strategiya.
Maxsulotga nisbatan strategiya maxsulotni bozorda sotish usullarini aniklaydi va bozor extiyejlarini tadkik etish va xisobga olishni buyumning sifat a kiymat tavsifini rejalashtirish negiziga kuyadigan prinsipga tayanadi. Bozor rivoji va firma ishlab chikarishning o’ziga xos sharoitlariga karab maxsulot buyicha marketing strategiyasi uch variantga bulinadi: past xarajatlar strategiyasi, tabakalanish strategiyasi, tor ixtisoslashuv strategiyasi.
Bir yoki bir necha umumtarmok yutuk omillariga ega bo’lib, rakiblar orasida yetakchi mavkeni egallaydigan firmalar tabakalangan strategiyadan keng foydalanadi. Maxsulotni tabakalashtirishning asosiy usullaridan biri-bu yuksak sifat va rakib maxsulotiga karaganda aloxida iste’mol xossalarini ta’minlash. Sanoat maxsuloti uchun unmdorlik, xom ashe, yerdamchi materiallar va energiya sarfi, xizmat kursatish uchun mexnat sarflari asosiy omillar bo’lib xizmat kiladi. Keng iste’mol mollari uchun texnologiyaning standartlarga muvofikligi, kulayligi, estetik kurinishi va boshkalar sifat mezonlari xisoblanadi.
Tabakalanish strategiyasining yukorida sanab utilgan omil bilan boglanib ketadigan keyingi omili-foydalanishda buyumning puxtaligidir. Puxtalik strategiyasiga juda katta e’tibor berishda Tandem Kompyuters firmasi namuna bulishi mumkin. Bu firma mashxur IBM korporatsiyasi bilan bir yoki bir necha kompyuterlardan iborat sistemalarni ishlab chikib, rakobat kiladi, birontasi bo’zilib kolganda bu kompyuterlarning xar biri boshkasining vazifasini bajaraveradi.
Uchinchi omil- maxsulot turini ishlab chikarish soxasida ilgor texnologiyadan foydalanish patentlangan ixtirolarga egalik kilish. Yapon firmalari bozorda texnikaviy soxada bayrokdor bo’lganlari sababli ham Amerika korporatsiyalarini juda sikib kuydi.
Tabakalanish strategiyasining turtinchi omili-maxsulotni kupgina rakiblar taklif etmaydigan o’ziga xos xizmat kursatish bilan birgalikda sotish. Masalan, Katerpiller Trektor kompaniyasi o’z maxsulotini sotishda "dunening xar kanday kismiga extiyet kismlar bilan 24 soat ichida xizmat kursatish" shiorini kullaydi.

Xulosa
Marketingni tashkil etishning birinchi bosqichida hamma narsa tarqatish funktsiyalari bilan cheklangan. Bundan tashqari, ushbu bosqichda savdo bo'limi muhim rol o'ynaydi, shu bilan birga bozorni o'rganish, mahsulotni tashish va marketingni rejalashtirish, shuningdek reklama asosiy omillar emas.
Marketingni tashkil etishning ikkinchi bosqichida "sotishni rejalashtirish" bandi qo'shiladi, shu bilan birga rejalashtirish butun xizmatni emas, balki bitta rahbar tomonidan amalga oshiriladi. Shu bilan birga, menejer sotuvchilarni o'qitish, mijozlarga xizmat ko'rsatish sifati va marketingni rejalashtirish uchun javobgar bo'ladi.