Ishlab chiqarilgan mahsulotlarning sifati aholini oziq ovqat mahsulotlari bilan ta'minlashda va O'zbekiston Respublikasi oziq ovqat va qayta ishlash sanoatida eksport salohiyatini oshirishda alohida o'rin tutadi

Umumiy xulosalar Tavsiyalar
Respublika korxonalarida tayyor turdagi oziq-ovqat mahsulotlari sifatini va oziq-ovqat xavfsizligini nazorat qilishning zamonaviy tizimi mavjud bo'lmagan taqdirda ham doimo so'zsiz oziq-ovqat xavfsizligini ta'minlash mumkin.
Ushbu muammoning rivojlanishiga ta'sir qiluvchi omillar quyidagilardir:
- yangi ishlab chiqarish tizimlari, ommaviy ishlab chiqarishni ko'paytirish, oziq-ovqat zanjirlarini uzaytirish;
- atrof-muhitni ifloslantiruvchi yangi moddalar, ekologiya va iqlimning o'zgarishi;
- yangi oziq-ovqat mahsulotlari, qayta ishlash texnologiyalari, ingredientlar, qo'shimchalar va qadoqlash;
- aholining yoki aholining alohida guruhining sog'lig'i holatining o'zgarishi;
- dietani o'zgartirish va minimal qayta ishlangan oziq-ovqatlarga talabni oshirish;
- oziq-ovqat sotib olish usulining o'zgarishi, ko'chada iste'mol qilish va uydan tashqarida ovqatlanishning ko'payishi;
- ilgari ma'lum bo'lmagan xavflarni aniqlashga imkon beradigan yangi tahlil usullari.
Oziq-ovqat mahsulotlarini ishlab chiqarish va saqlash jarayonlaridagi yangi yo'nalishlar, bir tomondan, oziq-ovqat mahsulotlarining assortimentini kengaytirish, saqlash muddatini oshirish va iste'molchilar talablarini qondirish imkonini bersa, ikkinchi tomondan, ular inson salomatligi uchun xavfli yangi omillarni shakllantiradi.
Bizning fikrimizcha, sifatga strategik yondashuv quyidagicha bo'lishi kerak: oziq-ovqat sifatining funktsional ko'rsatkichlari bo'yicha oziq-ovqat xavfsizligi tizimiga ega bo'lish zarur, bu esa past sifatli mahsulotlarni olish xavfini bartaraf etish imkonini beradi.
Taktik nuqtai nazardan, quyidagi vazifalarni hal qilish kerak:

• 
  oziq-ovqat mahsulotlarini ishlab chiqarishning texnologik tizimlarini ularning sifati bo‘yicha baholashning, mahsulot sifatini boshqarish sohasidagi holatning xolis tavsifini beruvchi miqdor mezonlarini ishlab chiqish;
  
• 
  ishlab chiqarilayotgan mahsulot sifatining yomonlashuviga olib keladigan texnologik tizimlar faoliyatidagi uzilishlar xavfini sifat va miqdoriy tahlil qilish usullarini ishlab chiqish.
  

Qishloq xo‘jaligi va fermer xo‘jaliklari, agroklasterlarga xalqaro standartlar, jumladan, GlobalGAP standarti talabini joriy etish ushbu muammoni hal etish yo‘llaridan biridir. Oziq-ovqat sanoati korxonalarida HACCP talablari, shuningdek, ISO 9000 seriyali va ISO 22000 seriyali xalqaro standartlari asosida oziq-ovqat sifati va xavfsizligini boshqarish tizimini yaratish.
HACCP tizimi oziq-ovqat zanjirining barcha bosqichlarida ularning paydo bo'lish sabablarini boshqarish orqali xavflarning paydo bo'lishi yoki rivojlanishining oldini olish bo'yicha nazorat choralarini amalga oshirishga qaratilgan. Bu tayyor mahsulotlarni tanlab nazorat qilish natijalarining bog'liqligini yo'q qiladi, asosiy e'tiborni ishlab chiqarish va xizmat ko'rsatish jarayonlarining nazorat qilinishiga o'zgartiradi.
Umumiy boshqaruvning asosiy tamoyillarini o'z ichiga olgan va birinchi navbatda iste'molchilarning ehtiyojlari va kutishlariga qaratilgan ISO 9001 standarti sifat menejmenti tizimini yaratish uchun asos bo'lib xizmat qiladi.
ISO22000 standarti HACCPni amalga oshirishning 12 bosqichini va ISO9001 standarti talablarini o'z ichiga oladi va quyidagi tarzda ishlatilishi mumkin:
faqat tashkilotning xavfsizlikni boshqarish tizimini ishlab chiqish uchun asos sifatida va ISO 9001 bilan birgalikda xavfsizlik va sifatni boshqarishga qaratilgan tizimni ishlab chiqish uchun.
Oziq-ovqat mahsulotlarining sifati va xavfsizligini ta'minlash uchun xalqaro standartlar bilan tartibga solinadigan samarali boshqaruv tizimi talab qilinadi.
O‘zbekiston Respublikasi mamlakatning Jahon savdo tashkilotiga (JST) a’zo bo‘lishi bo‘yicha jadal muzokaralarning yakuniy bosqichida. JSTga a’zo bo‘lish uchun respublika o‘zining xalqaro savdo siyosatini JST bitimlari talablariga muvofiqlashtirishi asosiy talablardan biridir.
Bu, birinchi navbatda, "savdodagi texnik to'siqlarni" bartaraf etish bilan bog'liq bo'lib, ular quyidagilarni o'z ichiga oladi:
tovarlar, jarayonlar, xizmatlar uchun qonuniy talablar o'rtasidagi nomuvofiqlik bartaraf etish;
muvofiqlikni baholash tartiblari va mexanizmlari;
standartlar talablarining darajasi va mazmuni.
JSTga a'zolikning afzalliklari xalqaro bozorlarga kengaytirilgan kirishni ta'minlash, kelishilgan yo'riqnomalar doirasida savdoni muvozanatli va majburiyat bilan ta'minlash, tashkilotlarning boshqa a'zolarining qonuniy ravishda ishlab chiqarilgan mahsulotlariga ichki bozorga kirishni ta'minlash, shuningdek himoya qilish va jahon bozorlarida o‘z milliy manfaatlarini ro‘yobga chiqarish.
O‘zbekiston Respublikasida mahsulot sifati va xavfsizligiga qo‘yiladigan talablar tizimini isloh qilish uchun 2009-yil 23-aprelda qabul qilingan “Texnik jihatdan tartibga solish to‘g‘risida”gi O‘zbekiston Respublikasi qonuni asos bo‘ldi.
U Oʻzbekiston Respublikasida mahsulotlar, xizmatlar, jarayonlar xavfsizligini oʻrnatish, amalga oshirish, taʼminlashga qaratilgan texnik jihatdan tartibga solish davlat tizimining huquqiy asoslarini belgilaydi.
O‘zbekiston Respublikasida qonunga muvofiq amalga oshirilayotgan texnik jihatdan tartibga solish islohoti mamlakatimiz milliy xavfsizligini ta’minlash, fan va ishlab chiqarishni innovatsion rivojlantirish, yuqori darajadagi texnologik mahsulotlar bozorini kengaytirishda alohida amaliy ahamiyatga ega.
Qonun mahsulot sifatini aniqlash, sifatni tartibga solishning imperativ usullarini maksimal darajada cheklash bo‘yicha ishlab chiqaruvchilar va iste’molchilarning huquqlarini yanada kengaytirishga qaratilgan.
Mavjud manzarani tahlil qilib, oziq-ovqat mahsulotlarining sifati va xavfsizligini ta'minlash va baholashning mavjud asoslarini, xalqaro va milliy darajada o'zaro bog'langan tashkiliy shakllar va iqtisodiy usullar majmuasidan iborat oziq-ovqat xavfsizligini ta'minlashning zarur mexanizmini umumlashtirib, davlatning sifat va xavfsizlik darajasini barqarorlashtirishga imkon beruvchi huquqiy me'yorlar bilan tartibga solinadigan yagona me'yorni 2-rasmda diagramma shaklida ko'rsatish mumkin.
Qishloq xo'jaligi va oziq-ovqat mahsulotlarining sifati va xavfsizligini ta'minlash sub'ektlari

• 
  Xalqaroq va milliy darajada
  
• 
  Sifat va xavfsizlik asoslari to'plami
  
• 
  Sifat va xavfsizlikni ta'minlash tamoyillari
  
• 
  Sifat va xavfsizlik holatini baholash
  
• 
  Sifat va xavfsizlikni ta'minlash bo'yicha dasturlarni ishlab chiqish va amalga oshirish
  
• 
  Sifat va xavfsizlik monitoringi
  
• 
  Monitoring natijalarini hisobga olgan holda dasturlarni tuzatish
  

2 rasm. Sifat va xavfsizlikni ta'minlash mexanizmining tuzilishi

Oziq-ovqat mahsulotlarining sifati va xavfsizligini qanday bosqichlar, usul va vositalar yordamida ta’minlash mumkinligini rasmdan ko‘rish mumkin. Shunday qilib, turmush darajasining oshishi iste'molchining o'zini oziq-ovqat mahsulotlariga bo'lgan munosabatining o'zgarishiga olib keldi.
O'z dietasiga borgan sari talabchan bo'lib borayotgan iste'molchi nafaqat to'g'ri ovqatlanishni va sog'lig'iga xavf tug'dirmaslikni, balki uning talablariga javob beradigan mahsulotlarga ega bo'lishni ham xohlaydi. Shartnomalar tuzishda sifatni isbotlash zaruriy tijorat daliliga, sifat esa mahsulotlar raqobatbardoshligini belgilovchi omilga aylanib bormoqda.
Mamlakatimizda qishloq xo‘jaligi va oziq-ovqat mahsulotlarining sifati va xavfsizligini oshirish, qishloq xo‘jaligi mahsulotlarini eksport qilish hajmini yanada kengaytirish va uning geografiyasini yangi bosqichga ko‘tarish ilmiy tadqiqotlar natijalari, innovatsion yondashuvlar, ISO, Organic va GlobalGAP xalqaro standartlari talablarini agrosanoat sanoatiga joriy etish, ilg‘or tajribalarni amaliyotga joriy etish tizimiga alohida e’tibor qaratishni taqozo etadi.
Ta’kidlash joizki, mamlakatimizda standartlashtirish bo‘yicha amalga oshirilayotgan ishlarning asosiy vazifalaridan biri milliy standartlar talablarini xalqaro ISO standartlari va sanoati rivojlangan mamlakatlarning standartlari talablari bilan yangilash va uyg‘unlashtirishdan iborat. Bu oziq-ovqat mahsulotlari sifatini fan-texnika taraqqiyoti darajasi, xalqaro tajribaga mos ravishda ta’minlaydi.
Respublikada aholi salomatligini asrash uchun qishloq xo‘jaligi va oziq-ovqat mahsulotlari sifati va xavfsizligini xalqaro standartlar talablari asosida baholash maqsadida sinov laboratoriyalarini zamonaviy asbob-uskunalar va sinov o‘lchov vositalari bilan jihozlash bo‘yicha maqsadli ishlar amalga oshirilmoqda.
Respublikada amaldagi standartlashtirish, texnik jihatdan tartibga solish va sifatni baholash tizimini tahlil qilish asosida oziq-ovqat mahsulotlarini sifatli va xavfsiz tashkil etish bo‘yicha ishlarni takomillashtirish bo‘yicha quyidagi chora-tadbirlarni amalga oshirish tavsiya etiladi:

• 
  sifat va xavfsizlikni ta'minlash bo'yicha qonun hujjatlarining milliy va xalqaro talablariga muvofiqligi;
  
• 
  qishloq xo‘jaligi va oziq-ovqat mahsulotlarini yetishtirish, qayta ishlash, ishlab chiqarish, baholash va realizatsiya qilish, shuningdek, iste’mol qilishning sifati va xavfsizligini ta’minlash bo‘yicha zarur normativ hujjatlar va zamonaviy infratuzilmani rivojlantirish;
  
• 
  Rahbar va muhandis-texnik xodimlar, mutaxassislar malakasini oshirish bo‘yicha doimiy o‘quv va amaliy kurslar, mahorat darslari tashkil etish;
  
• 
  yuqori malakali kadrlar tayyorlashning ta’lim jarayonlarini takomillashtirishning yangi uslub va shakllarini izlash, ta’lim-fan-ishlab chiqarishning samarali integratsiyasini ta’minlash;
  
• 
  ishlab chiqarish jarayonlarini davriy ravishda zamonaviy texnologik liniyalar va asbob-uskunalar bilan jihozlash, ishlab chiqarishni eng yangi nazorat o‘lchash va sinov qurilmalari bilan ta’minlash;
  
• 
  Normativ-huquqiy hujjatlarni xalqaro standartlar talablari darajasiga muvofiqlashtirish va yangilash, ilg‘or xalqaro tajribalarni qo‘llash;
  
• 
  Qishloq xo‘jaligi tarmoqlari, fermer xo‘jaliklari, agroklasterlar, shuningdek, oziq-ovqat va qayta ishlash sanoati korxonalarida Global G.A.P va Organic, ISO 22000, oziq-ovqat xavfsizligini boshqarish tizimi, sifat menejmenti tizimi xalqaro standartlari talablarini joriy etishni jadallashtirish.
  
• 
  Qishloq xoʻjaligi va oziq-ovqat mahsulotlarining sifati va xavfsizligini taʼminlashning ustuvor vazifalari boʻyicha fundamental, amaliy va innovatsion tadqiqotlar oʻtkazish uchun maxsus tarmoq va davlat ilmiy-texnik dasturlarini (SSTP) shakllantirish.
  

O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti va Vazirlar Mahkamasining qator qaror va farnonlariga muvofiq yetishtiriladigan, qayta ishlangan va ishlab chiqarilayotgan qishloq xo‘jaligi va oziq-ovqat mahsulotlari sifati va xavfsizligini ta’minlash, mahsulot va xizmatlarga, ish jarayonlariga qo‘yiladigan majburiy talablarni belgilashning samarali tizimini yaratish, aholi ehtiyojlarini to‘liq qondirish, eng yuqori sifatli mahsulotlar eksportini ko‘paytirish ustuvor vazifalar sifatida belgilangan.
Shuningdek, ularning sifatini ISO, Jahon savdo tashkiloti (JST) xalqaro standartlari talablariga muvofiq baholash, oziq-ovqat va qayta ishlash sanoatini zamonaviy texnologik asbob-uskunalar, sinov va o‘lchov vositalari bilan jihozlash vazifalari ham belgilangan.
Qishloq xo‘jaligi va oziq-ovqat mahsulotlari sifati va xavfsizligini normativ hujjatlar talablari asosida zamonaviy usul va vositalar bilan nazorat qilishni yo‘lga qo‘yish hamda tashkil etish bo‘yicha tizimli ishlarni olib borish hamda tegishli chora-tadbirlarni ko‘rish respublika iste’molchilari farovonligi va aholi salomatligini ta’minlamoqda.