«Ишлаб чиқариш жараёнларини механизациялаш ва автоматлаштириш» фани маърузаларини ўқитиш технологиялари

5.7.1.2. Shatakli rele.
  Shatakli   rele  lokomotiv  g‘ildirak   juftligining   bir   joyda  qo‘zg‘almasdan
aylanishini aniqlash uchun xizmat qilib, paydo bo‘lgan shataklanishni yo‘qotish
maqsadida elektr uzatmaga ta’sir o‘tkazadi va shataklanish hosil bo‘lganligi haqida
mashinistni ogohlantiradi. Shatakli rele  sifatida lokomotiv  sxemasida RK-221U3
turidagi uchta reledan tashkil topgan blokdan foydalaniladi (5.61- rasm).
5.61-rasm. BB-320 shatakli relesi
188

---

Shatakli rele o‘zakli magnit o‘tkazgichga mahkamlangan o‘zakli g‘altakka
ega   (5.62-rasm).   O‘qga   plunjer   va   qo‘zg‘aluvchi   kontaktli   yakor   o‘rnatiladi.
Plunjerning holati vint bilan rostlanadi. Yakor uzib qo‘yilgan holatda rostlovchi
vintli prujina bilan ushlab turiladi. Qo‘zg‘almas kontaktlar asosga o‘rnatiladi. RK
turidagi relening texnik tavsiflari 5.13- jadvalda ko‘rsatilgan. 
5.62 - rasm. RK-221U3 shatakli relening qismlari: 1-asos; 2-g‘altak; 3-magnit o‘tkazgich;
4-qo‘zg‘almas kontakt; 5-qo‘zg‘aluvchi kontakt; 6-qo‘zg‘almas kontakt; 7-o‘q; 8- yakor; 9-vint;
10- rostlovchi vint; 11-prujina; 12-plunjer; 13-o‘zak
5.13-jadval.
 RK turidagi elektromagnit relening texnik tavsifi
Ko‘rsatkich
RK-211
RK -221
RK -231
RK -241
Ishga tushish toki, A
0,05
-
-
-
Ishga tushish kuchlanishi, V
-
2,65
1,2
8,0
Qaytarish koeffitsienti
0,85
0,8
0,8
0,8
Kontaktlar rastvori, mm
1,5
1,5
1,5
1,5
Kontaktlar provali, mm
1,0
1,0
1,0
1,0
Nominal tok, A
0,15
1,348
-
-
Nominal kuchlanish, V
- 
-
6,0
12,0
O‘tkazgich markasi
PEV-2
PEV -2
PEV -ТС
PEV -2
O‘tkazgich diametri, mm
0,23
0,8
1,16
0,44
O‘ramlar soni
9400
1050
500
3400
Qarshilik, Om
526
4,95
1,12
48,5
Shataklanish  paydo   bo‘lishini   aniqlash   tartibi,   shataklanayotgan   va
189

---

shataklanmayotgan   tortuv   elektr   dvigatellarining   alohida   nuqtalaridagi
potentsiallarni   taqqoslashga   asoslangan.   Tortuv   elektr   dvigatellarini   parallel
ulanganda,   shatakli   relening   g‘altagi   tortuv   elektr   dvigatellari   yakorlarining
tarmoqlanib chiqish joylari orasiga ulanadi (5.62. - rasm).   
5.62 - rasm. Tortuv elektr dvigatellarida shataklanishni aniqlash sxemasi
Bitta g‘ildirak juftligida shataklanish paydo bo‘lganda yakordagi tok va u
bilan bog‘langan tortuv elektr dvigatelinining toki kamayadi. Shatakli rele g‘altagi
ulangan   nuqtaning   potentsiali   ham   kamayadi   (asosiy   va   qo‘shimcha   qutblar
chulg‘amlarida kuchlanish tushishi kamayadi). Poten-siallar farqi ta’sirida shatakli
rele g‘altagidan tok o‘tadi va rele ulanadi. 
Lekin shataklanishni bunday aniqlash sxemasi jiddiy kamchilikka ega. Ya’ni
dvigatellari bir rele yordamida nazorat qilinadigan g‘ildirak juftliklari bir xil yoki
bir-biriga yaqin tezlikda, bir vaqtda shataklanishini aniqlash imkoni mavjud emas.
Chunki shatakli rele g‘altagi ulangan nuqtalarning potentsiali teng yoki bir-biriga
juda yaqin. Zamonaviy lokomotivlarda shataklashni aniqlash uchun ko‘priksimon
sxemadan foydalaniladi. Bunday sxema atiga bitta g‘ildirak juftligi shataklanmasa
ham, shataklanishni aniqlash imkonini beradi (5.63. - rasm).  
190

---

5.63 - rasm. Shataklashni aniqlashning ko‘priksimon sxemasi 
G‘ildirak   juftligi   shataklanganda   yakor   va   qo‘shimcha   qutblar  ulanish
nuqtasining  potentsiali,   shataklanuvchi   tortuv   elektr   dvigateli   yakorining
zanjiridagi   tokning   pasayishi   hisobiga  pasayadi.  Xuddi   shu   nuqtada
shataklanmagan   g‘ildirak   juftliklarida   esa   potentsial   o‘zgarmaydi.   Bu   holatda
maksimal potentsialli nuqtadan shatakli rele orqali minimal potentsialli nuqtaga
tok oqishi uchun zanjir hosil bo‘ladi. Shatakli relening sezgirligi oshadi. Lekin
barcha g‘ildirak juftliklari shataklanganda bu sxema ishga yaroqsiz bo‘lib qoladi
(bunday holat amalga oshishi ehtimoldan uzoq).