«Ишлаб чиқариш жараёнларини механизациялаш ва автоматлаштириш» фани маърузаларини ўқитиш технологиялари

4.6. Lokomotivlarning yordamchi asinhron mashinalarini
4.6.1. Asinxron mashinalarining ishlash tartibi
O‘zgaruvchan   tok   mashinalaridan   asinxron   mashinalar   asosan   asinxron
dvigatellar   sifatida   qo‘llaniladi.   Asinxron   dvigatelning  ishlash   tartibi   magnit
maydoniga   kiritilgan   tokli   o‘tkazgichning   shu   maydon   bilan   o‘zaro   ta’siriga
asoslangan. 
Asinxron   mashinalarda   asosiy   magnit   maydonini   stator   chulg‘amla-ridan
o‘tuvchi   uch   fazali   tok   hosil   qiladi.   Bu   maydon   aylanma   magnit   maydoni
hisoblanadi. Asinxron dvigatel asosan ikki qismdan: qo‘zg‘almas qism – stator va
aylanuvchi qism – rotordan iborat. Stator dvigatel korpusi, asos, korpus ichiga
o‘rnatilgan   ferromagnit   o‘zak   va   shu   o‘zak   pazlariga   joylashtiriladigan   uchta
chulg‘amdan   tashkil   topgan.   Stator   ichiga   o‘rnatiladigan   ferromagnit   o‘zak,
uyurma  toklarni  kamaytirish  maqsadida,   qalinligi  0,35...0,5mm  bo‘lgan  maxsus
elektrotexnik po‘latdan tayyorlangan yupqa plastinalardan yig‘iladi. Stator po‘lat
o‘zagining   plastinalari   ma’lum   shaklda   shtamplab   tayyorlanadi.   Plastinalarning
99

---

ikki tomoniga izolyatsiyalovchi maxsus lak surtiladi. Plastinalar ma’lum tartibda
yig‘iladi. Bunda statorning ichki sirtida valga parallel bo‘lgan pazlar hosil bo‘ladi.
Bu pazlarga stator chulg‘amlari joylashtiriladi. 
4.19-rasm. Asinxron elektr mashina.
1-podshipnik; 2-val; 3,9-podshipnik shiti; 4- tarmoqlanib chiqish joyi qutisi; 5- rotor o‘zagi; 6-
stator o‘zagi; 7- korpus; 8- ventilyatorni o‘rab turish qoplamasi; 10- ventilyator;  11- stator
chulg‘ami; 13- pasport ko‘rsatkichlari ko‘rsatilgan jadval; 14-o‘rnatish panjalari; 15- erlatish
bolti
Stator pazlariga uchta stator chulg‘ami joylashtiriladi. Chulg‘amlarning bosh
va   oxirgi   uchlari   mashina   korpusining   yon   yoki   ust   tomoniga   o‘rnatilgan
klemmalar   qutisiga   chiqariladi.   Stator   chulg‘amlari   yulduz   yoki   uchburchak
usulida ulanadi. 
Asinxron dvigatelning rotori uning statori ichiga o‘rnatiladi. Rotor asosan
val,   ferromagnit   o‘zak   va   uning   pazlariga   joylashtirilgan   qisqa   tutatshgan
simlardan yoki uchta chulg‘amdan iborat bo‘ladi. Rotorning ferromagnit o‘zagi
ham maxsus elektrotexnik po‘latdan tayyorlangan yupqa plastinalardan yig‘iladi.
Rotor plastinalari ham ma’lum shaklda shtamplab tayyorlanadi. Rotor chulg‘ami
ham po‘lat o‘zak pazlariga o‘rnatiladi. Asinxron dvigatel rotori tuzilishi ikki xil:
a)
qisqa tutashtirilgan rotorli asinxron dvigatel;
100

---

b)
faza rotorli asinxron dvigatel. 
Qisqa tutashtirilgan rotorli asinxron dvigatellar rotorining ferromagnit o‘zagi
pazlariga   izolyatsiyasi   bo‘lmagan   mis   yoki   alyuminiy   simlar   yoki   sterjenlar
joylashtiriladi.   Bu   sterjenlarning   uchlari   ikki   tomondan   mis   yoki   alyuminiy
halqalarga kavsharlanadi. Agar rotor pazlaridagi sterjenlarni va sterjen uchlarini
birlashtiruvchi   halqalarni   rotordan   chiqarib   olinsa,   katakli   halqa   hosil   bo‘ladi
(4.20- rasm)
4.20-rasm. Katakli halqa
Katakli   halqaning   sterjenlari   rotorning   qisqa   tutashtirilgan   chulg‘ami,
bunday   rotor   esa   qisqa   tutashtirilgan   rotor   deyiladi.   Qisqa   tutashtirilgan   rotor
o‘zagining   pazlari   ovalsimon   bo‘lib,   ko‘pincha   eritilgan   alyuminiy   quyiladi   va
yaxlit halqa hosil qilinadi. Rotor tanasining ikki yon tomonidan sovituvchi qanotlar
ham chiqariladi. 
Katakli   halqaning   sterjenlari   po‘lat   o‘zakdan   izolyatsiyalanmaydi,   chunki
qisqa tutashtirilgan mis yoki alyuminiy simlarning elektr o‘tkazuv-chaligi po‘lat
o‘zakning   elektr   o‘tkazuvchanligidan   o‘n   va   undan   ortiq   marta   katta   bo‘ladi,
bunday   sharoitda   sterjenlar   izolyatsiyalashning   ahamiyati   bo‘lmaydi.   Umuman,
sterjenlari   va   halqalari   quyma   alyuminiydan   ishlangan   rotor   oddiy   tuzilgan,
tannarxi arzon, engil, tayyorlanish texnologiyasi oson (4.21- rasm). 
101

---

4.21.-rasm.  Qisqa tutashtirilgan rotor
Faza   rotorli   asinxron   dvigatel   ham,   val   va   unga   o‘rnatilgan   ferromagnit
o‘zakdan iborat bo‘lib, o‘zakning pazlariga izolyatsiyalangan mis simdan o‘ralgan
uchta chulg‘am, fazoda bir-biriga nisbatan 120º ga siljitilgan holda joylashtiriladi.
Ko‘pchilik hollarda rotor chulg‘amlari yulduz usulida ulanadi. Chulg‘amlarning
oxirgi uchlari bir nuqtaga ulanadi, bosh uchlari esa rotor o‘qining bir tomoniga
o‘rnatilgan uchta mis yoki jez   halqaga ulanadi. Bu halqalar mashinaning temir
qismlaridan   va   bir-biridan   puxta   izolyatsiyalanadi.   Mashinaning   qo‘zg‘almas
qismiga o‘rnatilgan maxsus tutqichlarda yupqa mis plastinalardan yoki ko‘mirdan
yasalgan   cho‘tkalar   o‘rnatilgan.   Cho‘tkalar   prujina   yordamida   halqalarga   tegib
turadi,   rotor  aylanganda   cho‘tkalar   halqalarda   sirpanadi   va   elektr   tokini  yaxshi
o‘tkazadigan kontakt hosil qiladi. Rotor chulg‘amlarining bosh uchlari halqa va
cho‘tkalar orqali tashqi klemmalarga chiqariladi.
Faza   rotorli   dvigatel   maxsus   yurgizish  reostati   yordamida   yurgiziladi.
Yurgizish   reostati   yulduz   usulida   ulangan   uch   fazali   reostatdir.   Dvigatel
yurgizalayotganida   yurgizish   reostatining   hamma   qarshiligi   rotor   chulg‘amiga
butunlay   ulangan   bo‘lishi   lozim.   Stator   chulg‘amlari   tarmoqqa   ulanganda
dvigatelning   rotori   aylana   boshlaydi.   Uning   tezligi   oshgan   sari   yurgizish
102

---

reostatining qarshiligi uning surgichi yordamida bir bosqichga kamaytirib boriladi.
Bunday dvigatelning aylanish chastotasi valdagi yuklama qiymati bilan aniqlanadi.
Yurgizish   reostatning   qarshiligi   nolga   teng   bo‘lganda   rotor   chulg‘amlari   qisqa
tutashib   qoladi.   Halqa   va   cho‘tkalar   mashinaning   nozik   qismlari   hisoblanib,
cho‘tkalar halqalarda sirpanib eyiladi va tez ishdan chiqadi(4.22-rasm). 
4.22- rasm. Fazali rotorli elektr dvigatel
   1, 7 –podshipniklar; 2,6- podshipnik shchitlari; 3-korpus; 4- stator o‘zagi; 5- rotor o‘zagi; 8-
val; 9- tarmoqlanib chiqish joyi qutisi; 10- o‘rnatish panjalari; 11-kontakt halqalari 
Asinxron dvigatelning ishlash tartibi stator chulg‘amlaridan uch fazali tok
o‘tganda   statorda   aylanma   magnit   madonining   hosil   bo‘lishiga   asoslangan.
Asinxron dvigatelning ishlash tartibi ichiga magnit qutblari mahkamlangan va o‘z
o‘qi   atrofida   erkin   aylanadigan   halqani  o‘z   ichiga  oladi.   Bu   halqa   aylanganda,
uning ichidagi magnit maydoni ham aylanadi, natijada aylanma magnit maydoni
hosil bo‘ladi. Bu halqa ichiga engil aylanadigan qisqa tutashagan rotor o‘rnatiladi.
Agar magnitli halqa ma’lum bir tezlikda aylantirilsa, magnit maydonnining kuch
chiziqlari   rotorning   qisqa   tutashtirilgan   o‘tkazgichlarini   kesib   o‘tadi   va   bu
o‘tkazgichlarda  EYuK hosil  bo‘ladi. Bu  EYuK rotor  o‘tkazgichlarida  tok hosil
qiladi. Rotor qisqa tutashgan o‘tkazgichlardan hosil bo‘lgan shu tokning aylanma
magnit maydoni bilan o‘zaro ta’siri natijasida rotor o‘tkazgichlariga elektromagnit
103

---

kuchlar ta’sir qiladi. Bu kuchlarning yo‘nalshi chap qo‘l qoidasi bilan aniqlanadi.
Rotorning   ayrim   o‘tkazgichlariga   ta’sir   etuvchi   kuchlar   uni   aylantiradigan
elektromagnit momentni hosil qiladi. Asinxron dvigatelning ishlash tartibi aylanma
magnit maydoni bilan rotorning qisqa tutashtirilgan o‘tkazgichlarida (yoki rotor
chulg‘amlarida) hosil bo‘ladigan toklarning o‘zaro ta’siriga asoslanadi.