Ишлаб чиқариш харажатлари ва маҳсулот

Таннархни жараёнли калькуляция қилишда харажатлар таҳлили ва баҳоланиши. Ишлаб чиқариш харажатларнинг жараёнли калькуляцияси бу саноатда оммабоп маҳсулот ишлаб чиқарувчи, лекин жараён доимо такрорланадиган операцияларга бўлинган, яъни узоқ вақт давомида оммабоп маҳсулот бир нечта қайта ишлащ босқичидан ўтадиган ишлаб чиқаришда маҳсулот ишлаб чиқариш таннархини ҳисоблаш методи. Уларга химик, нефтни қайта ишлаш, текстил, лак-буёқ, тегирмон, резина техник металлургия, шиша, тоғ, цемент саноати корхоналари киради.
Жараёнли метод носаноат соҳасида ҳам қўлланилади, масалан, почта хатларини саралашда, ўз-ўзига хизмат қилиш кафеларида ва бошқалар.
Жараёнли методда маҳсулот бир жараёндан бошқа жараёнга тўлиқ тайёр бўлмагунча ўтаверади. Тайёрлаш жараёни билан биргаликда ишлаб чиқариш харажатларини йиғилиши жараёни ҳам олиб борилади. Ҳар бир технологик жараён учун тўғри ва эгри харажатлар аниқланиши зарур.
Харажатлар худди калькуляциянинг намунавий методидагидай аниқланади. Ҳамма материал хом ашё меҳнат ҳаққи учун тўғри харажатлар, шунигдек, ишлаб чиқаришнинг қўшимча харажатлар ҳисобга олинади. Намунавий методда эгри ҳисобланган харажатларни катта қисми жараёнли методда тўғри харажат ҳисобланади. Масалан, ишлаб чиқариш жараёнини назорати учун сарфлар, жараёндаги ускуналар амортизацияси ва бошқалар.
Жараёнли методнинг намунавийдан фарқи харажатлар ҳисоби объектининг танланишидадир. Бирлик маҳсулотнинг таннархини аниқланиши иккала методда ҳам ҳисоблаш йўли билан аниқланади, яъни ишлаб чиқаришни жами таннархини ушбу даврда ишлаб чиқарилган мағсулотлар сонига бўлиш йўли билан асосий фарқ махражнинг катталигида. Намунавий методда у кичик (масалан, битта қадақловчи машина), жараёнли методда эса катта (масалан, минг метр, бирлик, куб, галон ва ҳ.к.).
Таннархни норматив калькуляция қилишда харажатлар таҳлили ва баҳоланиши. Таннархни норматив калькуляция қилишда харажатларни таҳлил қила туриб норматив харажат ва даромадни ҳақиқий натижа билан солиштирилади. Бу корхона фаолияти самарадорлигини ошиши ва уларнинг сабабларини аниқлаш учун ишлатиладиган аниқлаш мақсудида амалга оширилади.
Харажатларни шаклланиш асосини танланишига боғлиқ ҳолда нормативлар қуйидагича фарқланади:

• 
  асосий норматив;
  
• 
  идеал норматив (энг юксак);
  
• 
  эришиладиган норматив;
  
• 
  жорий норматив.