Ish haqi iqtisodiy kategoriya sifatida. Ish haqini tashkil etish va tartibga solishning asosiy tamoyillari

1. Ish haqi iqtisodiy kategoriya sifatida. Ish haqini tashkil etish va tartibga solishning asosiy tamoyillari
Bozor iqtisodiyoti sharoitida korxonalar mehnatga haq to'lashning yangi modellarini qidirmoqda. Yangi sharoitlarda mehnatga haq to'lash mexanizmini qurishdan oldin, ish haqi nima ekanligini aniqlab olish kerak, chunki ko'plab iqtisodchilar va amaliyotchilar "ish haqi" tushunchasi o'rniga "mehnat daromadi" tushunchasini qo'llash kerakligini qat'iy ta'kidlaydilar. Eng muhimi, terminologiyada yangilik izlash emas, balki o‘zgargan sharoitlarda “ish haqi” iqtisodiy kategoriyasining mohiyati va xususiyatlarini batafsilroq ochib berishdir. Ish haqini ijtimoiy mahsulotning (yalpi ijtimoiy mahsulot, milliy daromad va boshqalar) alohida ishchilar o'rtasida mehnatga qarab taqsimlangan ulushi sifatida belgilash bozorga ziddir.
Jamiyat darajasida shakllanadigan umumiy ijtimoiy mehnat, milliy daromadning bir qismi sifatida ish haqining belgilanishi esa, ish haqi va uning shakllanishining bevosita manbai, mehnat jamoasining umumiy mehnat natijalari bilan bog'liqligini yashiradi.
Ko'rib chiqilayotgan toifani quyidagicha aniqlash mumkin. Ish haqi iste'molga ajratilgan mablag'larning asosiy qismi bo'lib, u jamoa ishining yakuniy natijalariga ko'ra daromad (sof ishlab chiqarish) ulushi bo'lib, sarflangan mehnat miqdori va sifatiga, real mehnat hissasiga muvofiq xodimlar o'rtasida taqsimlanadi. har birining va qo'yilgan kapitalning miqdori.
Iqtisodiyot nazariyasida ish haqining mohiyatini aniqlashning ikkita asosiy tushunchasi mavjud:
a) ish haqi mehnatning narxidir. Uning qiymati va dinamikasi bozor omillari va birinchi navbatda, talab va taklif ta’sirida shakllanadi;
b) ish haqi tovar qiymatining puldagi ifodasi, "ish kuchi" yoki "tovar qiymatining konvertatsiya qilingan shakli, ishchi kuchi". Uning qiymati ishlab chiqarish sharoitlari va bozor omillari - talab va taklif bilan belgilanadi, ularning ta'siri ostida ish haqining mehnat narxidan chetga chiqishi sodir bo'ladi.
Ish haqining mehnat bahosi sifatidagi tushunchasining nazariy asoslari A. Smit va D. Rikardo tomonidan ishlab chiqilgan. A.Smit mehnat tovar sifatiga kiradi va tabiiy bahoga, ya’ni “tabiiy ish haqi”ga ega deb hisoblagan. U ishlab chiqarish tannarxi bilan belgilanadi, unda u ishchi va uning oilasi uchun zarur bo'lgan yashash vositalarining narxini kiritadi. A.Smit mehnat va “ish kuchi”ni ajratmagan va shuning uchun ishchi kuchi qiymatini “tabiiy ish haqi” bilan tushungan. U ish haqi miqdorini ishchining yashash vositalarining jismoniy minimumi bilan aniqladi. K.Marks ish haqining qiymati yashash vositalarining fiziologik minimumigacha kamaytirilmasligini, u jamiyat taraqqiyotining iqtisodiy, ijtimoiy, madaniy darajasiga, shuningdek, mehnat unumdorligi va intensivligi darajasiga bog'liqligini belgilab berdi. uning murakkabligi va bozordagi vaziyat.
Mehnat bozorlarida sotuvchilar ma'lum bir malaka, mutaxassislikdagi xodimlar, xaridorlar esa korxona va firmalardir. Ish haqi - bu ish haqi, tariflar, ish haqi va soatlik ish haqi ko'rinishidagi asosiy kafolatlangan ish haqi. Ishchi kuchiga bo'lgan talab va taklif uning kasbiy tayyorgarligiga ko'ra, uning aniq iste'molchilari talabi va egalari tomonidan taklifni hisobga olgan holda farqlanadi, ya'ni uning alohida turlari bo'yicha bozorlar tizimi shakllanadi. Mehnatni sotish va sotib olish ish beruvchi va xodim o'rtasidagi mehnat munosabatlarini tartibga soluvchi asosiy hujjatlar bo'lgan mehnat shartnomalari (shartnomalari) bo'yicha amalga oshiriladi.
Ish haqining quyidagi funktsiyalari mavjud: taqsimlash funktsiyasi, ijtimoiy funktsiya va rag'batlantirish (motivatsiya) funktsiyasi. Bozor iqtisodiyoti ishlab chiqarish va taqsimlash (korxonalar milliy boylikni yaratadi, davlat uni taqsimlaydi) funktsiyalarining yorilishidan iborat bo'lgan taqsimlashning buyruqbozlik tizimini yo'q qiladi. Tarqatish funktsiyalari bevosita ishlab chiqaruvchi yoki korxonaning xususiy egasiga o'tkaziladi. To'g'ridan-to'g'ri ish haqi munosabatlarida mehnat bozorining uyushgan shakllarining paydo bo'lishi katta rol o'ynay boshladi. Ish haqi miqdori ishchi kuchini takror ishlab chiqarish xarajatlari, unga bo'lgan talab, mehnat bozoridagi tannarx va narxlarni hisobga olgan holda belgilanadi. Endi ish haqining barcha masalalari korxona darajasida hal qilinadi. Davlat faqat minimal to'lov darajasini belgilaydi. Mehnatning tovar shakliga o'tishi bilan mehnatga haq to'lashning barcha funktsiyalari tiklanmoqda va sezilarli darajada kengaytirilmoqda. Mehnatning arzonligi bilan qimmatbaho uskunalarni arzon ishchi kuchi bilan almashtirishning iqtisodiy imkoniyati mavjud. Ishlab chiqarish samaradorligini oshirish uchun rag'bat olib tashlanadi. Kam ish haqi - bu mavjud ta'lim tizimining tanazzulidir, chunki yuqori malakaga ega bo'lish, undan foydalanmaslik yoki eng oddiy ishchilar bilan teng ravishda kam ish haqi olish uchun ko'p vaqt va pulni behuda sarflashning ma'nosi yo'q. Shunday qilib, ish haqi o'zining yo'qolgan ijtimoiy funktsiyasini tiklaydi. Shu bilan birga, u "ish kuchi" tovar qiymatini qoplash elementlaridan faqat biriga aylanadi. Yangi iqtisodiy sharoitlarda jami daromadlar miqdorida keskin oshirilgan ko‘p sonli to‘lovlar, tadbirkorlarning ijtimoiy maqsadlar uchun ishchilarga qo‘shimcha to‘lovlari ham muhim o‘rin tutadi. Ijtimoiy rivojlanish fondlari mehnat unumdorligini oshirish omili sifatida ishchi kuchini doimiy va tobora kengaytirilgan takror ishlab chiqarish zarurati munosabati bilan ishchilarning moddiy turmush sharoitlarini yaxshilashda tobora ortib borayotgan rol o'ynamoqda. Asosiysi, ishchilarning mehnat daromadlarining rag'batlantiruvchi, aniqrog'i motivatsion funktsiyasi. Ish haqi va ijtimoiy rag'batlantirish mexanizmining aynan shu qismi jonli mehnatdan intensiv foydalanishda asosiy rol o'ynaydi, uni boshqaruv maqsadlarini amalga oshirishga yo'naltiradi. To'g'ridan-to'g'ri ish haqining motivatsion mexanizmi, xususan, kelajak strategiyasini amalga oshirishda hal qiluvchi ahamiyatga ega. Biroq, bu qiymat nafaqat xodimning umumiy daromadidagi ish haqining ishchi ulushiga bog'liq. An'anaga ko'ra, xodim ongida ish haqi psixologik jihatdan uning korxonadagi obro'sini tan olish bilan bog'liq bo'lib, uning ijtimoiy mavqeini bilvosita ifodalaydi. Ish haqi orqali xodim bilvosita o'zini, ishdagi muvaffaqiyatini boshqalar bilan solishtirganda baholaydi. Ish haqi past bo'lishi mumkin (xuddi davlat tomonidan iqtisodiyotni to'g'ridan-to'g'ri boshqarishning barcha turg'un yillarida bo'lgani kabi), lekin agar u ish joyidagi hamkasblarga qaraganda yuqori bo'lsa, unda motivatsion samaradorlik yuqori bo'ladi. Shunday qilib, ish haqi iqtisodiy kategoriya sifatida ishchi kuchini takror ishlab chiqarish va mehnatni rag'batlantirish kabi asosiy funktsiyalarini kamroq va kamroq bajarmoqda. Bu ishlab chiqarishni tashkil etish samaradorligini oshirishning kuchli dastaklaridan biridan va jahon bozoriga chiqish uchun to'liq huquqlardan mahrum bo'lishiga olib keldi. Ish haqi o'zining rag'batlantiruvchi funktsiyasini bajarishi uchun uning darajasi va xodimning malakasi, bajarilgan ishning murakkabligi va javobgarlik darajasi o'rtasida bevosita bog'liqlik bo'lishi kerak. Ish haqi mehnat unumdorligi bilan chambarchas bog'liq. Mehnat unumdorligi mehnat jarayoni samaradorligining eng muhim ko'rsatkichi bo'lib, u ma'lum bir mehnatning vaqt birligida ma'lum miqdorda mahsulot berish qobiliyatidir. Ish haqi, bu xodimga bajarilgan ish uchun to'lanadigan haqni bildiradi. Ishchilarning asosiy daromad manbai sifatida ish haqi mehnatga haq to'lash shakli va ularning mehnatini moddiy rag'batlantirish shaklidir. Bu xodimlarni bajargan ishlari uchun mukofotlash va ularni kerakli samaradorlik darajasiga erishish uchun rag'batlantirishga qaratilgan. Shuning uchun ish haqini to'g'ri tashkil etish mehnat unumdorligining o'sish sur'atlariga bevosita ta'sir qiladi, ishchilarning malakasini oshirishni rag'batlantiradi. Ish haqi mehnatni rag'batlantirishning an'anaviy omili bo'lib, unumdorlikka ustun ta'sir ko'rsatadi.