|
2-bob. Ishsizlikningijtimoiy-iqtisodiy oqibatlari va ularni zararsizlantirish usullari
2.1. Ishsizlikning ijtimoiy oqibatlari
Ishsizlik bir qism iqtisodi yfaol aholining oʻziga loyiq ish topa olmasdan qolishi va mehnat zaxirasiga aylanishi. Oʻzbekistonda tushunchasi rasman 1992 y. «Aholini ish bilan taʼminlash toʻgʻrisida" gi qonunining qabul qilinishi bilan meʼyoriy kuchga ega boʻldi (1998 y. 1 mayda ushbu qonunning yangi tahriri qabul qilindi)
Ishsizlik insonmanfaatlariga toʻgʻridantoʻgʻr itaʼsir qiladigan yirik ijtimoiy-iqtisodiy muammolardan biri hisoblanadi. Ish joyini yoʻqotish koʻp kishilar uchun oilaviy turmush darajasining pasayishini, shaxsiy hayotining notinchligini keltirib chiqaradi, kishiga jiddiy ruhiy taʼsi rkoʻrsatadi. Amaldagi iqtisodiy hayotda ishsizlik ish kuchi taklifining unga boʻlgan talabdan oshib ketishi tarzida namoyon boʻladi. Ishsizlik sababi turlicha: texnika rivojlanish bilan mehnat unumdorligi ortadi, ishlab chiqarish kam mehnat talab boʻlib qoladi. Iqtisodiyotda jami talab va taklif muvozanati buziladi, tovarlarga bozor talabining qisqarishi ish kuchiga talabni ham qisqartirib yuboradi, natijada ish kuchining bir qismi ortiqcha boʻlib qoladi; iqtisodiyot rivojlanishi bilan malakali ish kuchiga talab oshib, malakasizlar kerak boʻlmay qoladi; aholi ishchilarga nisbatan tez oʻsgan kezlarda, uning bir qismi ortiqcha bulib, ishsiz qoladi.
I. sababi har xil boʻlganidek uning shakllari ham turlicha. I. ning asosiy shakllari: friksion I. —turli sabablarga koʻra (yangi yashash joyiga oʻtish, kasbni oʻzgartirish, bola boqish, yangi ish tanlash) vaqt-vaqti bilan ishsiz qolish. Bu ixtiyoriy ishsizlik hisoblanadi. Tarkibiy I. — ishlab chiqarish tuzilmasi oʻzgartirilgan sharoitda eski tarmoqlarda ishlab kelgan kishilarning yangi tarmoqlarga kerak kasbni hali oʻzlashtirmagan kezlarida yuz beradi. Siklli I. — iqtisodiy tangliklar bilan bogʻliq boʻlib, ishlab chiqarishning pasayib ketishi natijasida yuzaga keladigan I. Bu majburan ishsiz qolishdir. Mavsumiy I. — mavsumiy ishda band boʻlganlarning mavsum tugagach, ishsiz qolishi. Yashirin I. — rasman ish bilan band boʻlganlarning faqat qisman ishlashi. Unga qisqartirilgan ish kuni yoki ish haftasiga oʻtganlar, ish yoʻqligidan haqberilmaydigan taʼtilga chiqqanlar kiradi.
Ishsizlar ishlayotganlar bilan bir qatorda mamlakat ish kuchini tashkil qiladi. Iqtisodiyotda I. muammosini oʻrganishdan asosiy maqsad aholining ish bilan bandligini yaxshilash orqali mamlakat (korxonalar) i.ch. ni kengaytirish va aholi turmush darajasini yanada yaxshilashga aloqador tadbirlar ishlab chiqishdan iboratdir.
Ishsizlar safiga, odatda, nafaqat turli sabablarga koʻra ishdan boʻshatilganlar, balki oʻz ixtiyoriga koʻra ishdan ketganlar va yangi ish topishga harakat qilayotgan shaxslar ham kiritilishini qayd etish lozim. I.tarki-bi uning sabablariga kura ish kuchining 4 asosiy toifasini oʻz ichiga oladi: ishdan boʻshatilishi natijasida ish joyini yoʻqotganlar; ishdan ixtiyoriy ravishda boʻshaganlar; tanaffusdan soʻng ish qidirayotganlar; birinchi bora ish qidirayotganlar. Bu toifalarning oʻzaro nisbatlari iqtisodiy rivojlanish bosqichlariga bogʻliq.
Mamlakat miqyosida 3—5% darajasidagi I. iqtisodiyot uchun normal holat (I. ning tabiiy chegarasi) hisoblanadi. I. darajasini pasaytirish uchun aholi bandligini taʼminlash davlat dasturlari ishlab chiqiladi, korxonalar qurilib, yangi ish oʻrinlari tashkil etiladi, xodimlarni yangi kasblarga oʻqitish, qayta tayyorlash ishlari amalga oshiriladi, bandlikka yor-dam jamgʻarmasi tashkil qilinadi.
Ishsizlikning ijtimoiy oqibatlari qashshoqlik va ijtimoiy beqarorlik muammolari bilan bir qatorda eng keskin global va milliy muammolardan biri sifatida qaralmoqda.
Uysiz qolish - bu ishsizlikning yana bir salbiy ta'siri. Mas'uliyatsiz ota-onalar o'z oilalarini qandaydir tarzda boqish uchun o'z farzandlariga jinoiy va axloqiy jinoyat sodir etishlariga yo'l qo'yishadi. Va shu munosabat bilan yoshlar orasida o'z joniga qasd qilishlar soni ko'paymoqda. Va yosh onalar bir nechta bolani tug'ishdan qo'rqishadi.
Tarix ishonchli ravishda ommaviy ishsizlik tezkor, ba'zan juda shiddatli ijtimoiy va siyosiy o'zgarishlarga olib kelishini ko'rsatadi. Gitlerning ishsizlik sharoitida hokimiyat tepasiga ko'tarilishi bunga misoldir. Bundan tashqari, qora tanlilar va boshqa milliy ozchiliklar orasida ishsizlik darajasi yuqori ekanligi vaqti-vaqti bilan Qo'shma Shtatlar va boshqa mamlakatlarning shaharlarini qamrab olayotgan jiddiy tartibsizlik va zo'ravonliklarning sababi ekanligi shubhasizdir.
Jamiyat darajasida ular quyidagi shaklda namoyon bo'ladi:
a) siyosiy ziddiyatlarga qadar ijtimoiy keskinlikning o'sishi;
b) mamlakatda kasallanish va o'lim darajasi, shuningdek, jinoyatchilik darajasi oshishi;
v) ta'lim, kasb-hunar ta'limi va natijada ularni qo'llay olmaydigan odamlarga ma'lum darajadagi malaka berish xarajatlari bilan bog'liq holda jamiyat tomonidan etkazilgan zararlar;
d) axloqiy asoslar va axloqning parchalanishi.
Shunday qilib, ishsizlikning ijtimoiy oqibatlari ularning miqyosida ham, shafqatsizligida ham hayratlanarli. Sog'lom millat etishtirishni istasak, giyohvandlik, uysizlar, alkogolizmga qarshi kurashni ta'kidlash kerak.
Do'stlaringiz bilan baham: |
