Irzo ulug’bek nomidagi o’zbekiston milliy universiteti

Kurs ishining asosiy masalalari va farazlari. Ish bilan band bo`lmagan shahslar uchun ish joylarini tashkil qilish quyidagi holatlarda samarali bo`ladi:

Yangi ish joylarini tashkil qilishda mehnat bozoridagi ishchi kuchining holatini hisobga olinsa;

• 
  Mehnat bozorida yangi ish o`rinlariga bo`lgan talab istiqbollari aniqlansa;
  
• 
  Yangi ish joylarini tashkil etishning sifat mezonlarini ham hisobga olinsa.
  

Mavzu bo`yicha qisqacha adabiyotlar tahlili. Aholining ish bilan bandligini ta`minlash va yangi ish joylarini tashkil etish muammolari dunyoning barcha mamlakatlari uchun dolzarb masalalardan bo`lganligi sababli, ushbu mavzu bo`yicha ko`plab ilmiy Kurs ishi lar, izlanishlar, tajriba loyihalari amalga oshirilgan va ilmiy nashrlar qilingan. Yangi ish joylarini taraqqiyotidagi o`rni va roli klassik iqtisodchi-olimlar Ish bilan band bo`lmagan fuqarolarni kasbga o`qitishning yangi tizimini shakllantirish muammolari bir qator mamlakatimiz va xorijiy Kurs ishi chilar tomonidan o`ganilmoqda. Aholining ish bilan bandligini ta`minlash va ishsizlikni kamaytirish masalalari N.Volgin², V.Bulanov³, B.Genkin⁴, A.Smit⁵, kabi olimlar tomonidan o`rganilgan.
Kurs ishi natijalarining nazariy va amaliy ahamiyati. O`zbekiston Respublikasi iqtisodiyotini modernizatsiya qilish sharoitida ish bilan bandlikni oshirish maqsadida yangi ish joylarini tashkil etishni takomillashtirishni tadqiq etishga nisbatan yangi yondashuvlar va usullarni aniqlash muhim ahamiyat kasb etadi. Kurs ishining amaliy ahamiyati shu bilan belgilanadiki, undagi mavjud xulosalar va takliflardan Andijon viloyatida yangi ish joylarini tashkil etish chora-tadbirlarini rivojlantirishning yangi yo`nalishlarini ishlab chiqishda foydalanilishi mumkin


1-BOB. Ishsizlikning uning turlari va sabablari
1.1. Ishsizlik mohiyati

Ishsizlik, qisqacha ta'rifi bilan, ish bilan ta'minlanishning etishmasligi iqtisodiy sabablar ma'lum bir vaqtda, ozmi-ko'pmi, har qanday vaqtda, mamlakatning mehnatga layoqatli va ishlashga tayyor bo'lgan mehnatga layoqatli aholisining bir qismi.
Keng ma'noda ishsizlik bu mehnat resurslaridan to'liq foydalanmaslik, ishlab chiqarishning mehnat omili. Bir qator zamonaviy nazariyalarda mehnat omilidan to'liq foydalanmaslik kapital (ish joylari) va ishlab chiqarishning boshqa omillaridan kam foydalanilishi bilan bir qatorda ko'rib chiqiladi.
"Ishsizlik" atamasi dastlab Britannica entsiklopediyasida 1911 yilda paydo bo'lgan, so'ngra 1915 yilda AQSh Mehnat vazirligi hisobotida ishlatilgan. Hozirda ishsizlik dunyoning barcha mamlakatlarida turli hajmlarda, shakllarda, davomiylikda mavjud.
Iqtisodiy rivojlanishning har bir muayyan davridagi ishsizlik ko'lami (ishsizlar soni) iqtisodiy o'sish darajasi va mehnat unumdorligi, ishchi kuchining kasbiy va malakaviy tuzilmasining unga bo'lgan talabga, o'ziga xos demografik vaziyatga va ish bilan ta'minlash bo'yicha davlat siyosatiga muvofiqligi darajasiga bog'liq. Iqtisodiy inqirozlar va undan keyingi tushkunlik paytida ishsizlik ko'payadi.
Ishsizlikni mamlakatdagi hozirgi ish haqi darajasida yollashga ishlashga qodir va tayyor bo'lgan, ammo o'z mutaxassisligi bo'yicha ish topa olmaydigan yoki umuman ish topa olmaydigan odamlarning mavjudligi deb ta'riflash mumkin.
Rosstat tadqiqot metodologiyasiga ko'ra, ishsizlar 15-72 yoshda, ular ko'rib chiqilayotgan davrda:
a) ishi bo'lmagan (foydali kasb);
b) so'rovnomadan oldingi to'rt hafta ichida har qanday vositadan foydalangan holda ish izlayotganlar, ya'ni. davlat yoki tijorat ish bilan ta'minlash xizmatlariga murojaat qilish, matbuotda ishlatilgan yoki joylashtirilgan reklama, to'g'ridan-to'g'ri korxona ma'muriyatiga (ish beruvchiga) murojaat qilgan, foydalangan shaxsiy aloqalar va boshqalar. yoki o'z biznesini boshlash uchun choralar ko'rgan;
v) so'rovnomadan keyin bir hafta ichida ish boshlashga tayyor bo'lganlar.
Rossiya Federatsiyasining Ish bilan ta'minlash to'g'risidagi qonuniga muvofiq, ishsizlar mehnatga layoqatli fuqarolar bo'lib, ular ish va daromadlari yo'q, munosib ish topish uchun ish bilan ta'minlash xizmatida ro'yxatdan o'tgan, ish qidirayotgan va uni boshlashga tayyor. Rosstat tomonidan ishsiz deb tan olingan 16 yoshgacha bo'lgan talabalar, kunduzgi talabalar, nafaqaxo'rlar va boshqa bir qator toifalar, agar ular ish izlayotgan bo'lsa va uni boshlashga tayyor bo'lsa, RFning "Ish bilan ta'minlash to'g'risida" gi qonuniga muvofiq ishsiz sifatida ro'yxatdan o'tkazilishi mumkin emas. Ushbu masala bo'yicha o'z pozitsiyasining zaifligini tushunib (masalan, 16 yoshgacha bo'lgan o'spirinlar va pensiya oladigan shaxslarni ro'yxatga olish nuqtai nazaridan), Rosstat vaqti-vaqti bilan faqat mehnatga layoqatli yoshdagi ishsizlar to'g'risidagi alohida ma'lumotlarni e'lon qiladi.
Shunday qilib, ishsizlik - bu mehnatga layoqatli aholining bir qismi tovar va xizmatlar ishlab chiqarishda ish bilan band bo'lmaganda, munosib ish joylarining etishmasligi sababli mehnat bozorida o'z ishchi kuchini ro'yobga chiqara olmaydigan, bozor iqtisodiyotiga ega bo'lgan jamiyatga xos bo'lgan murakkab iqtisodiy hodisadir.
1.2. Ishsizlik turlari

Ishsizlik davrining davomiyligi turlicha bo'lganligi sababli ishsizlikning 3 turi mavjud: ishqalanish, tizimli va tsiklik.

Friktsion ishsizlik deganda ishchining malakasiga mos keladigan ish topish uchun zarur bo'lgan qisqa ishsizlik davri tushuniladi. Ushbu davrlar ixtiyoriydir.
Ushbu ishsizlik turi bir ishdan ikkinchisiga o'tishi sababli ishsiz bo'lgan yoki allaqachon ish topib, yaqinda boshlanadigan odamlarni, shuningdek mavsumiy xarakterga ega bo'lgan tarmoqlar ishchilarini birlashtiradi ( qishloq xo'jaligi, bino).
Doimiy ravishda o'zgarib turadigan bozor iqtisodiyoti sharoitida ishqalanishning ma'lum bir darajasi muqarrar.
Tarkibiy ishsizlik ishchining uzoq muddat ishsizlik holatida bo'lish holatiga murojaat qilish uchun ishlatiladi. Ushbu davrlar tushuntiriladi tizimli tanaffuslar ishchi kuchining ayrim toifalarining mahorat darajasini pasaytiradigan iqtisodiyotda.
Ishqalanish va tuzilish turlarining ishsizligi yaxshi va yomon paytlarda mavjud. Ikkala turdagi ishsizlarning umumiy soni tabiiy ishsizlik darajasi deb ataladi, bu daraja makroiqtisodiy muvozanat holatiga mos keladi.
Ushbu ko'rsatkichning amaldagi nomi inflyatsiyani tezlashtirmaydigan ishsizlik darajasi.
Tsiklik ishsizlik - bu ishlab chiqarishning tsiklik qisqarishi natijasida kelib chiqqan ishsizlik. Ishsizlik darajasi va tabiiy daraja qiymati o'rtasidagi farqni tsiklik ishsizlik deyiladi.
Ishsizlikning tsiklik shaklining rivojlanishi uning tabiiy darajasidan oshib ketishiga olib keladi. Ushbu ortiqcha iqtisodiy xarajatlar yalpi ichki mahsulotning haqiqiy hajmining potentsial qiymatidan kechikishida ifodalanadi.
Ishsizlikning quyidagi turlari ham ajratiladi:
1) mavsumiy;
2) ixtiyoriy (ishsizlik, ishchi kuchining bir qismi ishsizlik nafaqasi va ijtimoiy nafaqalarga nisbatan past bo'lgan ish haqi miqdorida ishlashni istamasligi sababli kelib chiqadigan ishsizlik);
3) yarim kunlik ish vaqti (qisqartirilgan ish vaqti);
4) marginal (aholining kam himoyalangan qatlamlarining ishsizligi: yoshlar, ayollar, nogironlar);
5) yashirin ishsizlik (bozor iqtisodiyoti sharoitida) - ishlashga tayyor, ammo ishsiz sifatida ro'yxatdan o'tmagan shaxslarning mavjudligi. Qisman yashirin ishsizlik ish izlashni to'xtatgan odamlar bilan ifodalanadi;
6) iqtisodiy (bozor kon'yunkturasi sabab bo'lgan ishsizlik:
bankrotlik to'g'risidagi qonun ta'siri ostida zararli tarmoqlarni qisqartirish; zararli bo'lmagan sanoat va korxonalarni qo'llab-quvvatlashni hukumat istamasligi va boshqalar);
7) institutsional - mehnat bozori institutlari tomonidan ishlab chiqarilgan ishsizlik va ishchi kuchiga talab va taklifga ta'sir qiluvchi omillar (soliq tizimining nomukammalligi, kafolatlangan eng kam ish haqining joriy etilishi, mehnat bozorining harakatsizligi, erkin ish joylari to'g'risidagi ma'lumotlarning nomukammalligi);
8) klassik (ishsizlik, bu ishchi kuchiga talab va uning taklifini muvozanatlashtiradigan darajaga nisbatan juda yuqori ish haqi darajasi natijasidir);
9) texnologik ishsizlik (elektron texnologiyalar asosida aholisi kam va tashlandiq texnologiyani joriy etish bilan bog'liq).
Shunday qilib, ishsizlik bozor iqtisodiyotiga xos xususiyatdir. Iqtisodchilar ishqalanish va tizimli ishsizlikni mutlaqo muqarrar deb hisoblashadi; shuning uchun to'liq ish bilan ta'minlangan ishsizlik darajasi ishqalanish va tizimli ishsizlik darajalari yig'indisiga tengdir. Boshqacha qilib aytadigan bo'lsak, to'liq ishsizlik darajasiga tsiklik ishsizlik nolga teng bo'lganda erishiladi. To'liq bandlikdagi ishsizlik darajasi tabiiy ishsizlik darajasi deb ataladi.



1.3. Ishsizlikning sabablari

Ishsizlikning sabablariga quyidagilar kiradi.

va). Sotuvchi yoki kasaba uyushmasi talab qiladigan yuqori ish haqi (ish haqi).
Xaridorning (ish beruvchining) mehnat bozoridagi xatti-harakatlari ishchi kuchini sotib olish xarajatlari va uni ma'lum vaqt davomida ishlatishdan oladigan daromadlarining nisbati bilan belgilanadi. Xaridor mehnatni almashtiradigan mashinani sotib olish xarajatlarini qoplaydi va natijada ushbu mashina unga olib keladi, agar bunday taqqoslash mashinaning foydasiga bo'lsa, tadbirkor ishchi kuchini sotib olishdan bosh tortadi va mashinani afzal ko'radi. Odamning ishchi kuchi sotilmaydi va u o'zi ishsiz rolida bo'ladi. Ilmiy-texnik taraqqiyot va ishlab chiqarishning texnik tuzilmasining o'sishi zamonaviy sharoitda ishsizlikning o'sishining sabablaridan biridir.
b). Arzon narx xaridor (ish beruvchi) tomonidan belgilangan ishchi kuchi (ish haqi)
Bunday holda, sotuvchi (yollangan ishchi) o'z mehnatini arzimagan pulga sotishdan bosh tortadi va boshqa xaridor qidiradi. Muayyan vaqt davomida u ishsiz bo'lishi mumkin va ishsiz deb tasniflanishi mumkin.
da). Narxlarning etishmasligi, shuning uchun ishchi kuchi narxi.
Jamiyatda har doim ham ishlab chiqarish jarayonida ishtirok eta olmaydigan odamlar bor, chunki ular ishchi kuchi etishmasligi yoki past sifatli ishchi kuchi borligi sababli xaridor (ish beruvchi) uni sotib olishni istamaydi. Bu beparvolar, deklaratsiya qilingan elementlar, nogironlar va boshqalar. Ushbu toifadagi fuqarolar, qoida tariqasida, doimiy ravishda ish joyini va uni topish umididan mahrum bo'lib, turg'un ishsizlar toifasiga kiradi.
Shunday qilib, ishsizlikning asosiy sababi mehnat bozoridagi nomutanosiblikdir. Ushbu nomutanosiblik, ayniqsa, iqtisodiy tanazzul, urushlar, tabiiy ofatlar va boshqalar davrida kuchayadi.
Ishsizlik bozor iqtisodiyotining ajralmas qismidir. Tabiiy me'yor doirasida ishchi kuchi zaxirasi uning samarali ishlashi omillaridan biridir.

Makroiqtisodiy beqarorlikni tavsiflovchi va rivojlanishning tsiklik xarakteriga ega bo'lgan muhim hodisa bu ishsizlikdir. Ishsizlar kimligini aniqlash uchun mamlakat aholisining asosiy toifalarini hisobga olish kerak.

Makroiqtisodiy nuqtai nazardan, mamlakat aholisi (POP) ikki guruhga bo'linadi: ishchi kuchiga (L-kuch) va ish bilan band bo'lmaganlarga (NL) kirmaydiganlar: POP \u003d L + NL.
"Ishlamaydigan kuchlar" toifasiga ijtimoiy ishlab chiqarish bilan shug'ullanmaydigan va ish izlamaydigan odamlar kiradi. Ushbu toifaga avtomatik ravishda quyidagi populyatsion guruhlar kiritiladi: 16 yoshgacha bo'lgan bolalar; qamoqxonalarda jazoni o'tayotgan shaxslar; psixiatrik kasalxonalardagi odamlar va nogironlar. (Ushbu odamlar toifalari "institutsional aholi" deb nomlanadi, chunki ular davlat muassasalari tomonidan saqlanadi.) Bundan tashqari, ishchi kuchiga kirmaydigan odamlar toifasiga, asosan, ishlashi mumkin bo'lgan, ammo turli sabablarga ko'ra bunday ishlarni qilmaydigan odamlar kiradi. .e. ishlashni xohlamaydigan yoki ishlamaydigan va ish izlamaydiganlar: kunduzgi talabalar (chunki ular o'qish kerak); nafaqaga chiqqan (chunki ular allaqachon o'zlarini ishlab chiqishgan); uy bekalari (chunki ular to'la vaqt ishlasalar ham, ular ijtimoiy ishlab chiqarishda emaslar va o'zlarining ish haqi uchun haq olmaydilar); shtamplar (chunki ular shunchaki ishlashni xohlamaydilar); ish qidirishni to'xtatgan odamlar (ish izlamoqdalar, lekin uni topishga umidsiz va shuning uchun ishchi kuchini tashlaganlar).
"Ish kuchi" toifasiga ishlashni istagan va faol ish qidirayotgan odamlar kiradi. I.e. bular allaqachon ijtimoiy ishlab chiqarish bilan shug'ullanayotgan yoki ishsiz bo'lgan, ammo uni topishga alohida kuch sarflaydigan odamlardir. Shunday qilib, jami ishchi kuchi ikki qismga bo'linadi:

• 
  ish bilan bandlar (E -) - ya'ni. ish bilan shug'ullanish, va odam to'liq kunlik yoki yarim kunlik, to'liq ish kuni yoki yarim kunlik ish bilan band bo'lishining ahamiyati yo'q. Agar kishi quyidagi sabablarga ko'ra ishlamasa, u band emas deb hisoblanadi: a) ta'tilda; b) kasal; v) ish tashlash va g) yomon ob-havo tufayli;
  
• 
  ishsizlar (U) - ya'ni. ish joyi yo'q, lekin uni faol ravishda izlash. Ish qidirish ishsizlarni ishchi kuchiga kirmaydigan odamlardan ajratib turadigan asosiy mezondir.
  

Shunday qilib, umumiy ishchi kuchi quyidagicha: L \u003d E + U.
(Shu bilan birga, xizmat vazifasini o'tayotgan harbiy xizmatchilar, ular rasmiy ravishda ish bilan ta'minlangan deb tasniflangan bo'lishiga qaramay, ishsizlik darajasini hisoblashda odatda ishchi kuchining umumiy miqdorida hisobga olinmaydi. Ushbu ko'rsatkich odatda (agar boshqacha ko'rsatilmagan bo'lsa) faqat iqtisodiyotning fuqarolik sektori uchun hisoblanadi. .)
Ish bilan bandlar va ishsizlar sonining ko'rsatkichlari, ishchilar soni va ishchi kuchiga kiritilmaganlar oqimlarning ko'rsatkichlari hisoblanadi. "Ish bilan band bo'lganlar", "ishsizlar" va "ishchi kuchiga kirmaydiganlar" toifalari o'rtasida doimiy harakatlar mavjud (1-rasm). Ish bilan bandlarning bir qismi ishsiz bo'lib, ishsiz qolmoqda. Ishsizlarning ma'lum bir qismi ishga joylashadi. Ish bilan bandlarning bir qismi ish joyini tark etadi va iqtisodiyotning davlat sektorini tark etadi (masalan, nafaqaga chiqqan yoki uy bekasi bo'lganida), ishsizlarning bir qismi umidsizlikka tushib, ish qidirishni to'xtatadi, bu esa ishchi kuchiga kirmaydigan odamlar sonini ko'paytiradi. Shu bilan birga, ijtimoiy ishlab chiqarish bilan shug'ullanmaydigan ba'zi odamlar faol ish qidirishni boshlaydilar (ishsiz ayollar; oliy o'quv yurtlarini bitirgan talabalar; o'ylamay ishlaydiganlar). Qoida tariqasida, barqaror iqtisodiyot sharoitida o'z ishini yo'qotayotgan odamlar soni ularni faol ravishda qidirayotganlarning soniga teng.
Ishsizlikning asosiy ko'rsatkichi ishsizlik ko'rsatkichidir. Ishsizlik darajasi (ishsizlik darajasi - u) ishsizlar sonining ishchi kuchi soniga nisbati (ish bilan bandlar sonining yig'indisi), foiz sifatida ifodalanadi: u \u003d U / L * 100% yoki u \u003d U / (E + U) * 100%
Shaxsiy darajadagi ishsizlikning iqtisodiy oqibatlari daromadning yoki daromadning bir qismini yo'qotish (ya'ni hozirgi daromadning pasayishi), shuningdek, malakaning yo'qolishi (ayniqsa yangi kasblardagi odamlar uchun juda yomon) va shuning uchun kelajakda yuqori haq to'lanadigan, obro'li ish topish imkoniyatlarining pasayishi (t. .e kelajakdagi daromadlar darajasining pasayishi).
Umuman olganda, jamiyat darajasida ishsizlikning iqtisodiy oqibatlari yalpi ichki mahsulotning etishmovchiligidan, real YaIMning potentsial yalpi ichki mahsulotidan pastligidan iborat. Tsiklli ishsizlikning mavjudligi (haqiqiy ishsizlik darajasi tabiiy darajadan oshganda) resurslar to'liq ishlatilmaganligini anglatadi. Shuning uchun haqiqiy YaIM potentsialdan kamroqdir (resurslar to'liq ishlaganda YaIM). Haqiqiy YaIMning potentsial yalpi ichki mahsulotdagi farqi (bo'shliq) real va potentsial yalpi ichki mahsulotning potentsial yalpi ichki mahsulot qiymatiga nisbati foizida hisoblanadi:
YaIMning farqi \u003d (Y - Y *) / Y * * 100%,
Bu erda Y haqiqiy yalpi ichki mahsulot va Y * - potentsial yalpi ichki mahsulot.
Bir necha o'n yilliklar davomida AQSh statistikasini o'rganish asosida empirik ravishda ishlab chiqarishdagi ortda qoladigan (o'sha paytda YaMM) va tsiklik ishsizlik darajasi o'rtasidagi bog'liqlik prezidentning iqtisodiy maslahatchisi J.Kennedi, amerikalik iqtisodchi Artur Oukun tomonidan keltirildi. 60-yillarning boshlarida u ishlab chiqarishning haqiqiy hajmi va potentsialning pasayishi va tsiklik ishsizlik darajasi o'rtasidagi bog'liqlikni ko'rsatadigan formulani taklif qildi. Ushbu qaramlik "Ouken qonuni" deb nomlanadi.

Tenglamaning chap tomonida yalpi ichki mahsulotdagi farq formulasi mavjud. O'ng tomonda, u haqiqiy ishsizlik darajasi, u * tabiiy ishsizlik darajasi, shuning uchun (u - u *) - tsiklik ishsizlik darajasi, ?? Ouken koeffitsienti (??\u003e 0). Ushbu koeffitsient, agar haqiqiy ishsizlik darajasi 1 foiz darajaga oshgan bo'lsa, potentsialga nisbatan haqiqiy ishlab chiqarish hajmi (ya'ni, bo'shliq qancha foizga o'sayotganligi) ni ko'rsatadi. bu davriy ishsizlik darajasining o'zgarishiga YaIMning kechikishining sezgirlik koeffitsienti. O'sha yillarda AQSh iqtisodi uchun, Ouken hisob-kitoblariga ko'ra, bu 2,5% ni tashkil etgan. Boshqa davlatlar va boshqa vaqtlar uchun u har xil bo'lishi mumkin. Tenglamaning o'ng tomonidagi ifoda oldida minus belgisi haqiqiy YaIM va tsiklik ishsizlik darajasi o'rtasidagi bog'liqlik aksincha ekanligini anglatadi (ishsizlik darajasi qancha yuqori bo'lsa, potentsialga nisbatan haqiqiy YaIM shuncha past bo'ladi).
Har qanday yilning real yalpi ichki mahsulotidagi kechikishni nafaqat potentsial ishlab chiqarishga, balki o'tgan yildagi real YaIMga nisbatan ham hisoblash mumkin. Ushbu hisoblash uchun formulani ham A.Ouken taklif qilgan:

bu erda Yt - bu yilning yalpi ichki mahsuloti, Yt - 1 o'tgan yildagi haqiqiy YaIM, ya'ni. Tenglamaning chap tomonida yalpi ichki mahsulotning yillar bo'yicha taqsimot formulasi mavjud, u t - bu yilning joriy ishsizlik darajasi, u t - 1 o'tgan yildagi haqiqiy ishsizlik darajasi, 3% - potentsial yalpi ichki mahsulotning o'sish sur'ati, chunki:
a) aholi sonining ko'payishi; b) kapital-ishchi kuchining ko'payishi; v) ilmiy-texnik taraqqiyot; 2 - ishsizlik darajasi 1 foiz darajaga ko'payishi bilan haqiqiy YaIM necha foizga qisqarishini ko'rsatadigan koeffitsient (bu ishsizlik darajasi 1 foiz darajaga oshgan bo'lsa, haqiqiy YaIM 2 foizga kamayadi). Ushbu koeffitsient Ouken tomonidan Amerika iqtisodiyoti uchun empirik (statistik) ma'lumotlarning tahlili asosida hisoblab chiqilgan, shuning uchun u boshqa davlatlar uchun har xil bo'lishi mumkin.