Irsiyat va o'zgaruvchanlik Genetika

Mendel qonunlari. Mendelning birinchi qonuni

Irsiyat qonunlarini tahlil qilishni Mendel monoduragay chatishtirishdan — irsiy jihatdan bir juft belgisi bilan farq qiladigan ota-ona organizmlarni chatishtirishdan boshladi.

Doni sariq va yashil no'xat o'simliklari chatishtirilsa, shu chatishtirish natijasida olinadigan birinchi avlod duragaylarning hammasida donni sariq bo'ladi. Qarama-qarshi belgi (donlarning yashilligi) go'yo yo'qolib ketadi. Shuningdeq doni silliq va burishgan o'simliklar o'zaro chatishtirilganda bi­rinchi avlod (F₍) silliq donli bo'lgan, qizil va oq gulli no'xatlarni o'zaro chatishtirilganda F, (birinchi bo'g'in) qizil gulli bo'lgan. Mendelning bi­rinchi avlod duragaylarning bir xilligi mana shunday namoyon bo'ladi. Don­larning sariq rangidan iborat belgi (yashil rang) yuzaga chiqishiga go'yo yo'l qo'ymaydi va F, duragaylarning hammasi sariq (bir xil) bo'lib qoladi.

Belgining ustun turishi dominantliq ustun turadigan belgi dominant belgi deb ataladi. Mendelning birinchi qonuni — dominantlik qonuni yoki bi­rinchi bo'g'inda bir xillilik qonuni deb ataladi.

Ko'zdan kechirilayotgan misollarda donning sariq silliq formalari, gul- ning qizil rangi, donning yashil, burishgan, gulning oq rangi ustidan domi­nantlik qiladi. Qarama-qarshi, F,da namoyon bo'lmaydigan belgi resessiv belgi deb ataladi. Dominant belgilar katta harflar bilan, misol uchun (A) resessiv belgi esa kichik harf (a) bilan belgilanadi.

Agar organizm genotipida ikkita bir xil genlar boisa, bunday organizm gomozigota organizm deyladi. Gomozigota organizm dominant (AA yoki BB) yoki resessiv (aa yoki bb) holatda bo'ladi.

Agar genlar bir-biridan farq qilsa, ya'ni biri dominant, ikkinchisi reses­siv (Aa yoki Bb) bo'lsa, bunday genotipli organizm geterozigota organizm deyladi.

Mendelning birinchi qonunini quydagicha izohlash mumkin: agar bir juft belgisi bilan farq qiladigan gomozigota organizmlar o'zaro chatishtirilsa, F, duragaylar ota-ona organizmlarning bitta belgisiga ega bo'lib, barchasi fenotip va genotip jihatdan bir xil bo'ladi.