Irrigatsiya va melioratsiya

XXV. TIK QUDUQ VA KOLLEKTOR- ZOVURLARDAN FOYDALANISH 
ASOSLARI. 
25.1.O’zbekiston Respublikasi sug’oriladigan yerlar meliorativ xolatini 
yaxshilashda tik quduqlar tizimi o’rni, ahamiyati va samaradorligi. 
Respublika suv xo’jaligi vazirligining ma’lumotiga ko’ra xozirgi kunda 
Respublikamizda jami 4900 ga yaqin tik quduq zovurlari mavjud bo’lib, ular 410 
ming gektardan ortiq sug’orish maydonlarining yer osti suvlarini tartibga solib, 
asosan sug’orish maydonlaridan uzoqlashtirish (chiqarib tashlash) uchun xizmat 
qiladi. 
Tik zovurlardan har yili o’rta hisobda 1000 mln. m
3
sizot suvlari chiqariladi. Tik 
zovurlarning sizot suvlarini yer ostidan chiqarish uchun o’rtacha ularni jami 18 mln. 
soat ishlashi rejalashtiriladi, afsuski tik zovurlarning ishlash koeffitsiyenti rejadagi 
ish tartibiga qaraganda ancha past (0.2). Agarda tik quduq zovurlar ishlamay qolsa 
bir mavsumda 4-6 ming ga sug’orish maydonlarining meliorativ holati birdaniga 
yomonlashib ketadi. Tik zovurlar keng tarqalgan massivlarda 15-25 ming ga 
maydonda har 70-100 tik quduq zovuri uchun ularga xizmat ko’rsatish uchastkasi 

---

442 
tashkil etiladi. Bu foydalanish uchastkasi tik zovurlar ishini nazorat qilish bilan 
birga, kichik profilaktik ta’mirlash va tizimdagi ba’zi ehtiyot qismlarni almashtirish 
ishlarini, joriy ta’mirlash ishlarini bajaradi. 
Tik zovurlarning tarkibi. 
Yuqorida qayd etilganidek, tik zovurlarni, quritish 
me’yorining (
nd
h
) qiymati kata bo’lganda va ortiqcha namiqqan suvli tarkiblar 
ichida qalinligi

m
5 m, suv o’tkazuvchanlik koeffitsiyenti

f
k
5 m/kun va suv 
o’tkazuvchanligi



m
k
T
f
100 m
2
/kunbo’lgan geologik sharoitlar uchun, 
ayniqsa, bosimli yer osti suvlarining bosimini so’ndirishda,oqib kelayotgan sizot 
suvlarining oqimini to’sishda qo’llash tavsiya etiladi. 
Muntazamtikzovurzaxqochirishmaydonidakvadratyokitengtomonliuchburchak
ko’rinishidabirtekisjoylashtiriladi.
Tikzovurlarkvadratko’rinishdajoylashtirilgandaquduqlarorasi
1, 
77
∙
R
, 
uchburchakko’rinishidajoylashtirilganda
1, 9
∙
R
qilibbelgilanadi. 
Odatda bitta tik zovur 50-100 ga maydonga xizmat qilib, uning debiti 20-200 
l/s ni tashkil etadi. 
Tik zovur litologik qirqim tarkibiga binoan va suv ta’minotining turiga qarab, 
ayrim yoki chiziqli ko’rinishida ham joylashishi mumkin. Bu vaqtda zovurlarning 
hisobi muntazam tik zovurlar hisobidan farq qiladi. 
Tik zovurlar 20-150 m chuqurlikda 40-100 sm li burg’u quduqlari ko’rinishida 
bo’lib, yer osti suvlarini so’rib chiqarish va zaxqochirish maydonidan uzoqlashtirish 
vazifasini o’taydi. Burg’u quduqlaridan suv so’rilishi natijasida sizot suvlari sathi 
keskin pasayadi va diametri 
2∙R
bo’lgan voronka hosil bo’ladi . 
Tik zovurlar yotiq zovurlarga nisbatan sizot suvlari sathini kattaroq qiymatda 
pasaytirishi, yer yuzasida juda kichik maydonni band qilishi, yer osti suvlaridan 
sug’orish maqsadida foydalanish mumkinligi bilan ustunlikka ega. Uning 
kamchiliklariga elektrenergiyasining, nasos qurilmasining zarurligi va undan 
foydalanishda ekspluatatsion xarajatlarining kattaligi kiradi. 
Amaliyotda muntazam, ayrim, iluvchi va qirg’oq tik zovurlari farqlanadi.

---

443 
Muntazam tik zovurlar butun zovurlanadigan maydon bo’yicha zax suvlarini 
zax qochirish maydonidan olib chiqib ketish nuqtai nazaridan joylashtiriladi. 
Ilib oluvchi tik zovurlar yer osti suvlar oqimi yo’li bo’ylab, bir yoki bir nechta 
qator qilib joylashtiriladi. 
Qirg’oq tik zovurlari esa, daryo o’zani bo’ylab yoki suv omborining dambasi 
yoqalab sug’orish maydonlarini himoyalash maqsadida joylashtiriladi. 
Tik zovurlarda burg’ulangan quduq murakkab va shu bilan birga asosiy qism 
hisoblanadi. U yer osti va yer usti qismlaridan tashkil topib, yer osti qismi suv qabul 
qiluvchi qism (ko’p hollarda zovurlanuvchi tuproq bilan tushirilgan quvur 
o’rtasidagi qum-shag’al to’kmasi), filtrli quvur, suv ko’taruvchi quvurlar bilan 
jihozlangan nasos qurilmasi va suv sathini ko’rsatuvchi datchiklardan tashkil 
topgan.