|
XX. SUVDAN FOYDALANISH REJASINI AMALGA OSHIRISH VA
SUVDAN FOYDALANISH KOEFFITSIYENTI TUSHUNCHALARI
20.1. Sug’orish texnikalarini mavsumga tayorlash, xo’jalik ichki tarmoqlari va
inshootlarni nazorat qilish
Qishloq xo’jalik ekinlaridan rejalashtirilgan hosilni olishdagi yana bir
omillardan biri, sug’orishdan so’ngi yer ustidan ishlov berishni o’z vaqtida
o’tkazish shu bilan birga tuproqni donadorligini tiklashdir. Buning uchun texnik
ekinlar (g’o’za, qand lavlagi, kanop, makkajo’xori, jo’xori) qator oralari
sug’orishdan so’ng yer chopiq qilish uchun «etilgan» paytda (1-3 kun orasida)
kultivatsiya qilinishi kerak.
O’z vaqtida, sifatli o’tkazilgan kultivatsiya suv isrofini tejashdan tashqari,
hosildorlikni barqaror bo’lishini ta’minlaydi. Paxta va boshqa chopiq qilinadigan
352
ekinlarga sug’orishdan keyin ishlov berish (kultivatsiya qilish) o’simliklarning
normal usishini ta’minlovchi havo, issiqlik va oziqlanish tartiblarini yaratib beradi.
Tuproqka sug’orishdan keyin ishlov berilganda tuproq yuzasidan bug’lanish
kamayadi, buning natijasida tuproq tarkibidagi tuzning kapilyarlar bo’ylab yuqoriga
ko’tarilishi sekinlashadi. Sug’orishdan so’ng o’z vaqtida o’tkaziladigan ishlov
berish foyda o’rniga zarar keltirishi mumkin. Chunki ishlov berilmagan yer
yuzasidan namning intenasos stantsiyasi iv bug’lanishi sug’orishlar aro davrni
qisqartiradi, sug’orish sonini ko’paytiradi, bu uz navbatida qo’shimcha suv
resurslari va ishchi kuchi va harajatlarni talab qilinishiga olib keladi.
Sug’orishni ekinlarga ishlov berish bilan bog’lab olib borish sug’orish
mavsumidagi dolzarb masalalardan hisoblanib, bunda birinchi navbatda bir sutka
mobaynida sug’oriladigan maydon, ekinga ishlov beruvchi mexanizmning bir
kunlik ish unumdorligiga teng bo’lishi talab qilinadi. Bu hol o’z navbatida fermerlar
(suvdan foydalanuvchilar) orasida navbat bilan suvdan foydalanishni taqazo etadi.
Bu printsipga rioya etish uchun quyidagi shartlar bajarilishi talab qilinadi.
1.Sug’orish tamom bo’lgandan so’ng tuproqqa ishlov berish uning mexanik
tarkibiga qarab 1-3 orasida o’tkazilishi lozim.
Sug’orishdan kamida 3-5 kun oldin sug’orish egatlari olinib, ular suv olish
uchun tayyorlab qo’yilishlari kerak.
Sug’orish mavsumida suvdan foydalanish birligi maydonida sug’orish ishlari
to’xtovsiz qilib borilishi kerak.
Sug’orishdan oldin va keyin tuproqka ishlov beradigan mexanizmlar sonini
ishlov berishda uzliksizlikni va kam sonli bo’lishini ta’minlash.
Sug’orishni ishlov berish bilan bog’lash jarayonida quyidagilarga ahamiyat
berish taqazo etiladi:
paxta va boshqa chopiq qilinadigan ekinlarni sug’orish uchun muljallangan
maydonga zarur bo’lgan suv sarfi aniqlaniladi.
Ekinlarga qisqa muddat ichida ishlov beradigan mexanizmlarni soni
aniqlaniladi.
353
Odatda, uchastka ariqlarini suv sarflarini aniqlashda ekinlarga ishlov
beradigan mexanizmlarni ish unumdorligi hisobga olinib, uchastka arig’idan bir bir
sutka sug’oriladigan maydon shu mexanizmni ish unumdorligiga teng etib olinadi.
SHunday ekan quyidagi ikkita formulani bir-biri bilan taqqoslab, uchastka arig’ini
suv sarfini aniqlash mumkin bo’ladi.
Birinchi formula: W
1
= m
.
w
Ikkinchi formula: W
2
= Q
.
t
Bu ikkita formuladagi W
1
va W
2
ni bir-biriga teng bo’lishini inobatga olib:
m
.
w = Q
.
t bundan
t
w
m
Q
l/s
bu yerda m sug’orish normasi, m3/ga;
w – mexanizmni ekinga ishlov berishdagi ish unumdorligi, ga;
t - bir sutkadagi sekundlar soni, t = 86400 .
Qishloq xo’jalik ekinlarini yetishtirish agrotexnikasidan ma’lumki har qanday
sug’orishdan oldin va so’ng ekinlarga ishlov beriladi va bu paytda keltirilgan
tartibda bajarilishi lozim:
Dalani sug’orishga tayyorlash;
Sug’orishni amalga oshirish.
Sug’orishdan so’ng sug’orilgan yerni yetilishini kutish.
Erga sug’orishdan so’ng ishlov berish (kultivatsiya)
Dalani sug’orishga tayyorlash uchun ketadigan vaqt (t);
э
П
t
1
kun
Bu yerda:
- sug’orishga tayyorlanishi lozim bo’lgan dalaning maydoni, ga;
P
e
– sug’orish lozim bo’lgan maydonda egat oluvchi mexanizmni ish unumdorligi,
ga/kun:
Dalani sug’orish uchun ketadigan vaqt quyidagi formula orqali aniqlanadi:
354
Q
m
t
2
kun
Bu formulada:
- sug’orishga tayyorlanishi lozim bo’lgan ekin maydoni, ga;
m – navbatdagi sug’orishni sug’orish normasi, m
3
/ga;
Q– dalaga beriladigan suvni suv sarfi, l/s.
Sug’orilgan yerni yetilish muddati, tuproqning suv, fizik xususiyatiga,
sug’orish me’yoriga, iklimiy shart - sharoitlarga bog’lik bo’lib, o’rtacha t = 1-3
kun orasida bo’lishi mumkin.
Sug’oriladigan ekin maydonlariga ishlov berish muddati quyidagi formula
orqali aniqlanishi mumkin:
ТР
П
w
t
3
Bu yerda P
tr
–traktorni ish unumi, ga /kun;
w
s
–sug’orilgan ekin maydoni, ga.
YUqoridagi hisob kitoblardan kelib chiqqan xolda, dalani sug’orishga
tayyorlash, sug’orish va sug’orishdan keyingi ishlov berish (muddatlar) grafigi
chiziladi.
Suvchi – operatorlarning soni sug’orish texnikasini ish unumidan kelib
chiqqan xolda qabul qilinadi:
Masalan: Egatlab oddiy usul va jihozlar bilan sug’orishda bir suvchi 40-60 l/s suv
sarfini boshqara oladi, yerning relefi yomon bo’lganda bu suv sarfi miqdori 30 l/s
va undan ham kam bo’lishi mumkin. Bu xolda suvchilar soni
c
Q
Q
n
kishi
Bu formulada Q- sug’orish dalasiga beriladigan kunlik suv sarfi, l/s;
Q
s
– bir suvchi boshqara oladigan suv sarfi, l/s.
Sug’orishni mexanizatsiyalash va avtomatlashtirish suvchi-operatorlarni ish
unumdorligini oshirish bilan birga, sug’orishni sifatli bo’lishini va beriladigan suv
sarfi isrofini kamayishini ta’minlaydi.
355
Ekin maydonlarida agrotexnika ishlarini bajaruvchi traktorlar sonini
aniqlashga keladigan bo’lsak, bunda Qishloq xo’jalik ekinlarini chopiq qiladigan
ekinlarga sug’orish oldi va sug’orishdan so’ng ishlov berishda bir traktordan
foydalanib, uning faqat ishlov berish moslamalari almashtiriladi xolos. Har turli
ishni bajarishda bu traktorlarning ish unumdorligi har xil bo’ladi.
Dalani sug’orishga tayyorlashdagi, egat olish ish unumdorligi texnik
harakteristika bo’yicha:
P
e
= 12
15 ga/kun.
bщylama kultivatsiya qilishdagi ish unumdorligi:
P
k
= 11
13 ga/kun;
- ko’ndalang kultivatsiya qilishdagi ish unumdorligi:
P
k
= 8
11 ga /kun,
Agarda traktor uch turdagi ishni bajarsa va egutlar orasidagi masofa a = 0,6 m
bo’lsa, quyidagi formula orqali bajariladi:
)
(
9
к
к
у
к
э
П
П
П
t
N
dona
Ikki turdagi ishni bajarib, egatlar orasi a = 0,9 m bo’lganda traktorlarni soni
quyidagi formula bilan aniqlanadi:
)
(
4
у
к
э
П
П
t
N
dona
Do'stlaringiz bilan baham: |
