Irrigatsiya va melioratsiya

g
2
lar doimiy bo’lishini hisobga olgan holda 
yukoridagi formula Q= e
z
, ko’rinishda xam bo’lishi mumkin. 
Gidrotexnik inshootlarni suv kirish qismida suv sarfini o’lchashga asoslangan 
regulyatorlarga SANIIRI, VNIIGIM institutlarning suv o’lchash urnatmalarini 
misol keltirish mumkin. Ularni chizmalari kullanish shartlari, ustunliklari, 
kamchiliklari bilan batafsil (2) bo’yicha tanishish mumkin. Ularni bir-biridan farki 
ular su’niy xosil qiladigan gidravlik qarshiiliklarni uzgarganligidadir. Ularda 
gidravlik karishlik suv chiqish tusiklarini ochilish balandligi va kesim yuzalari 
bog’liqligidan xosil buladi.
Bu regulyatorlarda suv quyidagicha aniqlanadi. 
a) tik tusikli erkin okib utishda 
Q= 2,66 M av 
a
H
65
,
0
yoki Q= 


)
/
9
,
0
(
72
,
2
н
a

av 
Н
; 
b) tik tusikli tiralgan okib utishda
Q= (Q
1
+ Q
2
(a/h)
2
) a 
h
H

; 
Q
1
= 0,61b
g
2
; Q
2
= 0,2b
g
2
; 
bu yerda b – inshootni suv okib utish eni qiymati, m; 
N – yukori be’fdagi suv bosim qiymati, m; 
h –kuyi be’fdagi suv bosim qiymati, m; 
a – tusikni ochilish qiymati, m. 
Bunday inshootlarda kuvurli suv chiqargichlar urnatilgan bulsa unda w 
=
2/4
ekanligidan foydalanib suv sarfi qiymati Q= 1,72 D
2
Z
0,5
yoki unga 
urnatilgan uchlikni uzunligi (7-10) d bo’lganda Q=0,945 ekanligi hisobga olingan 
holda Q= 3,9 d
2
Z
0,5
dan aniqlanilishi mumkin. Ular suv o’lchash urnatmalari 
(SO’U) deb yuritiladi,
bu yerda D- kuvur diametri, m; 
d- uchlikni kirish diametri, m; 
z- be’flardangi suv satx farki, m. 
Tranzit suv sarfini hisobga oluvchi suv o’lchash inshootlari va qurilmalari: 

---

363 
Ular sug’orish tizimlarida eng kup kullanilib bunda asosan suv sarfini hisobga 
olish, suvni ma’lum bir belgilangan va nazorat gidropost kesim yuzasidan utishiga 
va bunda suv o’lchash inshootlari va qurilmalari yordamida suv satxini o’lchashga 
asoslanadi, ular asosan quyidagi turlarga farklanadi: 
- turli to’zilishdagi uzan gidrometrik postlari (SANIIRI,Venturi-Parshal):, 
suv o’lchash ostonalari (SANIIRI-(VPS) Kramp,Venturi –Parshal, GGI) suv 
tushirgich (vodoslivlar) (Tomson, CHipo-letti, Ivanov), 
- darajalangan novlar (SANIIRI,Verturi-Parshal). Bu turdagi suv sarfini 
hisobga oluvchi suv o’lchash inshootlari va qurilmalari bilan siz batafsil (2) dan 
tanishishingiz mumkin. Bu turdagi inshoot va qurilmalarda suv asosan ochik 
tarmoqlardan okib utadi va suv sarfini o’lchash fakat belgilangan kesimdagi Q= 
f(H), ko’rinishida xar bir holat uchun alohida formula bo’yicha aniqlanadi. 
Uzan gidrometrik postlarida (UGP) suv o’lchash SHezi formulasi bo’yicha 
, V
1
>V
l.ch.
va H>H
kr
shartlarida amalga oshirilib Q=f (V,H) bog’liqlik 
orqali suv sarfi qiymati aniqlanadi. YA’ni ularda xam suv tezligi (V) va suv 
chuqurlik qiymatlari aniqlanadi. 
Suv o’lchash ostona (SUO), vodosliv (suv tushirgich (St)), darajalangan nov 
(DN) larida suv sarfi Q=f(H), bog’liqlikdan aniqlanadi. Bunda fakat belgilangan 
kesimda suv chuqurligi qiymati (N) ulchanishi kifoya. 
Masalan VPS tipidagi SANIIRI suv o’lchash ostonasida (SUO) suv sarf 
qiymati quyidagi formulasidan aniqlanadi. 
Q=(0,37+0,04 H
o
/R) (B
o
+mH
o
) H
o
gH
2
= f(H
o
)
bu yerda R – ostona balandligi, m; 
V
o
– ostona eni, m; 
N
o
– ostona ustidagi suvni balandlik qiymati, m; 
Venturi – Parshal darajalangan nov (DN) dan suvi erkin okib utishda suv sarf 
qiymati quyidagi formuladan aniqlanadi. 
Q= 0,372 B
o
(H
1
1,549 Bo
0.026
/ 0.305) = f(H
o
) 
Bu yerda N
1
– novni bosh qismidan 2/3 L uzunlikdagi suv chuqurlik qiymati, 
m; 

---

364 
V
o
– novni eni, m; 
SANIIRIni DN konstruktsiyasida suvni erkin okib utishida suv sarf qiymati 
quyidagi formuladan aniqladi 
Bu yerda N – novni kirish ostonasidagi suv chuqurlik qiymati, m; 
V
o
– novni eni, m; 
DN da suvni tiralgan okib utishida formulalarga tiralganlik koeffitsiyenti 
(K=N
k
/N
yu
) kiritilishi orqali aniqlanadi. 
Parabola shaklidagi DN uchun suv sarfi qiymati quyidagi formula yordamida 
aniqlanadi. 
Bu yerda k – nov koeffitsiyenti (LR-40,60,80 uchun k= 0,565 LR-100 uchun 
k=0,59); 
R – parabola ko’rsatgichi (R= 0,20: R=0,35); 
– bir nuktadagi novdagi suv tezligi, m/s: 
Bunda DN ni uzunligi L > 30 H bo’lishligi va suv chuqurligi hamda tezligi 
L/2 masofada ulchanishi kerak. 
Suv tezligi vertushka (parrak)da ulchanganda
LR – 40,60,80 uchun Q=0,75 H
Н
V
0,6 
LR - 100 uchun Q=0,99 H
Н
V
0,6 
Suv tezligi pukak usulida ulchanganda 
LR – 40,60,80 uchun Q=0,51 H
Н
V
i 
LR - 100 uchun Q=0,71 H
Н
V
i 
formulalar kulanilishini SANIIRI taklif etadi. 
Suv tushirgichlar (vodosliv) juda oddiy va suv sarf miqdorini 
boshqarmaydigan suv o’lchash qurilmalari hisoblanib ular (1
.
.
200) l/s oraligidagi 
suv sarflarini ulcha shga muljallangandir. 
Uchburchaksimon Tomson suv tushirgichi suv tushirgich burchagi 90
0
bo’lganda (ST
t
- 90) suv sarf miqdori Q= 1,4 H
2,5
, m
3
/s formulasidan aniqlanadi. 

---

365 
Trapetsiya shaklidagi tushirgichlar m = 0,25 da CHipoletti, m = 0,5 da SANIIRI m 
=1 da Ivanov A.I. nomlari bilan atalib, CHipoletti suv tusho’rgisini suv sarfi Q = 
1,86 v N
1,5
m
3
/s formulasidan aniqlaniladi. Bu yerda v – suv tushirgini ostona eni 
qiymati. 
Tarirovka qilingan inshootlar yordamida suv sarf miqdorini aniqlashda ushbu 
inshootda okib utayotgan suv miqdorini aniqlash formulasidagi suv sarf 
koeffitsiyenti aniqlashga asoslangan, chunki bu inshootda okib utayotgan suvni 
jonli yuzasi (w) va unga ta’sir etuvchi bosim (Nyoki Z) ulchanib fakat suv sarf 
koeffitsiyentiga aniqlaniladi. 
Buning uchun bunday inshootlarni yukori va kuyi be’flarida suv satxini 
ko’rsatuvchi reykalar kuyilib suv okib ketuvchi tarmoq gidrometrik post bilan 
jixozlanadi. 
Gidrometrik post yordamida inshootda utayotgan suv sarf miqdori turli bosim 
(N yoki Z) da aniqlaniladi. Bu bilan bir katorda suv chiqish yuzasi (w) xam hisobga 
olinadi.
Inshootni suv sarf koeffitsiyenti qiymati 
M = Q/w
gZ
2
formuladan aniqlaniladi.
Aniqlanilgan qiymatlar bo’yicha jadvallar to’zilib, ushbu jadvallar suv sarf 
qiymatini aniqlashda kullaniladi. 
Bu turdagi inshootlar asosan 3 ko’rinishda va 2 holatda ishlashlari mumkin. 
Suvni inshoot tusik (shit) ta’sirisiz okib utishida; 
Sekin okib utish
Q = m v H
gH
2
, m
3
/s 
bu yerda Q - suv sarf miqdori, m
3
/s; 
m - suv sarf koeffitsiyenti, 
v – suv chiqish eni, m; 
N – inshoot ostonasidagi suvning chuqurligi, m; 
Tiralgan okib utish
Y = mvh
)
(
2
h
H
g

= mvh
gZ
2
, m
3
/s 

---

366 
bu yerda h- kuyi be’fda suv chuqurligi, m; 
Suv inshoot tusigi (shit) ostidan okib utishda
Erkin okib utish: 
 
Q = m vh
t
)
(
2
ah
H
g

, m
3
/s; 
bu yerda h
T
– tusikni ochilish balandligi, M; 
a – tik siqilish koeffitsiyenti.
Tiralgan okib utishda: 
Q= mvh
z
)
(
2
ahz
H
g

, m
3
/s
bu yerda h
z
– tusik ortidagi suvni chuqurligi, m.
Suvni kuvurli inshootdan okib utishida. 
Q= mw
gZ
2
, m
3
/c. 
formulalaridan foydalanish tavsiya etiladi. 
Bu turdagi inshootlar: sharshara, tezokar, regulyatorli inshootlar, va x.o. lar 
hisoblanib ularni batafsil tanishishingiz mumkin.