|
6.2-rasm. Suv manbasi (daryo) rejimining tahlili grafigi
Suv resurslarini boshqarish
Agar,
вег
манба
урт
nt
талаб
v
M
F
v
.
/
bo’lsa,
rejadagi
maydonni
sug’orish mumkin.
Agar,
йил
манба
талаб
манба
v
v
v
.
bo’lsa, manbaning suv resurslarini
mavsumiy (vegetatsiya davri) boshqarish lozim bo’ladi, ya’ni sun’iy hosil
qilinadigan suv omborning hajmi
йил
манба
о
с
v
v
.
.
.
)
7
,
0
2
,
0
(
hajmida
loyihalanadi.
Agar,
йил
куп
талаб
йил
манба
v
v
v
.
.
.
bo’lsa, manbaning suv resurslarini ko’p
yillik boshqarish lozim bo’ladi. Bunda sun’iy hosil qilinadigan suv omborining
hajmi
йил
манба
о
с
v
v
.
.
.
)
5
,
1
2
,
1
(
qilib loyihalanadi (16.3-rasm).
142
bu yerda:
талаб
v
-
sug’orishga talab qilinadigan suv xajmi;
вег
манба
v
.
- manbadan vegetatsiya davrida sug’orishga ajratiladigan suv xajmi;
йил
манба
v
.
-
manbadan yil davomida sug’orishga ajratiladigan suv xajmi;
йил
куп
v
.
- manbadan o’rtacha ko’p yillik sug’orishga ajratiladigan suv xajmi.
6.3 -rasm. Daryoning oqimini suv omborlari yordamida boshqarish
6.3.Er usti suv manbalari. Daryolar.
Er kurrasida juda ko’p katta-kichik daryolar bo’lib, ulardan eng yiriklari
Amazonka, YAntszi, Kongo, Nil, yenisey, Misisipi va boshqalardir (6.4.1-jadval).
143
Yirik daryolar tavsifi
6.3.1-jadval
Daryolar
Yillik o’rt. suv
sarfi, ming m
3
/s
Suv yig’ish
maydoni, ming km
2
Uzunligi, km
Amazonka
120
7000
5500
Kongo
40
3690
4320
Ganga
39
2000
2900
Yantszi
31
1808
5800
Enisey
19.9
258/0
5950
Misisipi
19
3220
3220
Lena
16.8
2490
4270
Ob
12.8
2990
5570
Markaziy Osiyoda uzunligi 10 km dan ortiq bo’lgan 6000 dan ortiq daryo va
soylar mavjud. Ularning 3700 tasi Amudaryo va Sirdaryo xavzalarida joylashgan.
Zarafshon daryosining o’rta oqimida 120 tadan ortiq, Qashqadaryo, Surxondaryo,
CHirchiq va boshqa daryolar havzalarida ham ko’plab soylar bor.
Respublikada yer usti suvlari notekis taqsimlangan. Tekisliklarda juda katta
maydonlarda birorta, daryo yoki ko’l uchramaydigan joylar xam bor. Tog’ oldi
zonasi va tog’li joylar juda ko’p soy va kichik daryo o’zanlari bilan parchalangan.
Baland tog’ tepalari va cho’qqilardagi qor va muzliklardan boshlanuvchi ko’plab
tog’ daryolari tekislikka chiqadigan yirikroq daryolarga kelib quyiladi yoki mustaqil
ravishda tog’ oldi zonalariga oqib chiqadi. yer usti suvlarining bunday taqsimlanishi
iqlim va geografik xususiyatlar bilan chambarchas bog’liq.
O’zbekiston hududini kesib o’tuvchi daryolar, asosan, tog’lardagi qor,
muzliklardan va qisman yomg’ir suvlaridan to’yinadi. Iqlim issiq va quruq
bo’lganligidan daryolar suvi, ayniqsa, ularning o’rta va quyi oqimida sug’orishga,
bug’lanishga sarf bo’ladi. Tekisliklardagi daryolar suvi esa qor va ahyon-ahyonda
144
yog’adigan jalalar hosil bo’ladi. Mamlakatning chekka tog’ oldi hududlarida yeyozda
qurib qoluvchi soylar va vaqtinchalik suv oqadigan o’zanlar juda ko’p.
O’zbekiston hududini kesib o’tuvchi eng katta daryolar, bular - Sirdaryo va
Amudaryo hisoblanadi. Ularning ko’p sonli irmoqlari O’zbekistondan tashqarida
boshlanadi. O’zbekistonning yirik daryolari: Norin, Qoradaryo, So’x, CHirchiq,
Ohangaron, Zarafshon, Surxondaryo, Qashqadaryo, SHeroboddaryo. Ularning
ko’pchiligi faqat o’rta va quyi oqimida O’zbekiston hududidan o’tadi. Sirdaryo
havzasining suv yig’ish maydonida 38 km
3
suv hosil bo’ladi, uning faqat 12%
O’zbekiston hududiga to’g’ri keladi. Amudaryoning suv yig’ish maydonida hosil
bo’lgan 79 km
3
suvning esa faqat 8 % O’zbekiston huludiga tegishlidir.
Amudaryo, Turkiston o’lkasidagi eng sersuv, yirik daryosi hisoblanadi. Turli
davrlarda Oqsus, Jayxun, O’kuz, Balx, Vaxsh, Amul deb nomlangan.
Amudaryoning uzunligi 1415 km, havzasining xizmat qilish maydoni 309 ming
km
2
. Afg’onistonda Hindukush tog’larining shimoliy yon bag’ridan 4950 m.
balandlikdagi muzliklardan boshlanadi. Daryoga eng yirik va sersuv irmog’i -
Vaxsh qo’shilgandan so’ng Amudaryo nomini oladi. Surxondaryo quyilgandan
keyin Amudaryoga to Orol dengiziga yetguncha 1200 km dan ziyod masofada
boshqa irmoq qo’shilmaydi.
Bahor yoki yoz faslida, kichik daryolar va soylarning oqishi 1-2 oy, yirik
daryolar 3-4 oy davom etadi. Bu davrda daryolar yillik suv hajmining 70 - 95%
oqib o’tadi. Ba’zi yillari daryolar yomg’ir (shu jumladan, jala yomg’irlari) suvi
hisobiga to’lib oqadi va shu davrda sel toshqinlari kuzatiladi.
Daryolar tog’lardan tog’ oldi hududlari, asosan, tekislikka chiqqach, suvi
sug’orishga olinishi, ekinzorlardan qaytadan daryoga kelib quyilishi va suv
omborlari orqali tartibga solib turilishi natijasida ularning tabiiy suv rsjimi keskin
o’zgarib turgan.
Sirdaryo, O’rta Osiyodagi eng uzun daryo bo’lib, Amudaryodan keyingi eng
sersuv daryo hisoblanadi. Turli davrlarda YAksart, Tanais, Danu, YAosha,
Xashart, Sayxun va boshqa nomlar bilan nomlangan. Norin daryosi bilan
145
Qoradaryo qo’shilgach, Sirdaryo nomini oladi. Orol dengiziga quyiladi. Uzunlipgi
2212 km, havzasining xizmat qilish maydoni 219 ming km
2
. Sirdaryo va uning
irmoqlarida qurilgan gidrotexnik inshootlar, ayniqsa, yirik to’g’onlar, suv
omborlari, katta kanal va kollektorlar ta’siri natijasida Sirdaryoning oqim miqdori
va gidrologik rejimi ancha o’zgardi.
Daryo suvlaridan tashqari suv manbasi sifatida soy suvlaridan xam
foydalaniladi. Soy suvlaridan sug’orishda asosan yaylovlarni suv bilan ta’minlash
keng yo’lga qo’yilmoqda.
Er usti joylashgan suvlariga Markaziy Osiyodagi ko’llarni xam kiritish
mumkin. Jumladan Markaziy Osiyoda 5072 ta, maydoni 1 km
2
dan kichik ko’llar
bo’lib tekislik va tog’ mintaqalarida joylashgan. Tog’ mintaqasidagi ko’llar
balandligi bo’yicha quyidagicha taqsimlangan:
•
1000 - 2000 m balandlikda, 82 ta;
•
2000 - 3000 m. balandlikda, 165 ta;
•
Qolgan barcha ko’llar 3000 m. dan baland tog’larda joylashgan (4825 ta).
Respublikada balandligi bo’yicha ko’llarning joylashishi quyida keltirib
o’tilgan (..jadval).
Do'stlaringiz bilan baham: |
