Irrigatsiya va melioratsiya

 
5.1.1-rasm. Sug’orish tizimi kanallarining nomlanishi 
 
Qishloq xo’jalik ekin maydonlari, ekiladigan asosiy ekin turiga qarab 
paxtachilik, g’allachilik, ozuqa ekinlari, sabzavotchilik va boshqalarga bo’linadi. 
O’z navbatida ekin maydonlari dalalarga bo’linadi. Bir ekin maydonlaridagi 
dalalar soni 5-10 ta gacha va ularning maydon ko’lami 5-10 gektardan 30 
gektargacha bo’lishi mumkin. Dalalar soni va ularning o’lchami xo’jalikda 
yetishtirilayotgan ekin turlari, xo’jalik talablari va xo’jalikning texnik 
imkoniyatlaridan kelib chiqqan holda belgilanadi.
Qishloq xo’jalik ekinlari yetishtiriladigan maydonlarga qo’yidagi asosiy 
talablar qo’yiladi:

---

95 
- ekin ekiladigan maydonlar o’zaro bir-biriga teng (5-10% farqi bilan), 
qishloq xo’jaligi mexanizmlari ishlashi uchun o’lchami va shakli qulay bo’lishi;
- relef, tuproq, gidrogeologik va agromeliorativ shart-sharoitlari bo’yicha bir 
xil bo’lishi;
- ular doimiy sug’orish tarmoqlari, yo’llar va tashlama yoki zax qochirish 
tarmoqlari bilan chegaralangan bo’lishi kerak. 
Sug’orish tizimida suvni boshqarish uchun zarur bo’lgan gidrotexnik 
inshootlar majmui sug’orish tizimi armaturasi hisoblanadi. Bularga suv olish 
inshootlari, tezoqarlar, suv o’lchash inshootlari, ko’priklar, quvurli suv 
o’tkazgichlar, dyukerlar va boshqalar kiradi. 
5.2.Suv
 resurslarini
 boshqarishning asosiy elemiyentlari 
Suv
resurslarini
talab darajasida, ya’ni suvdan foydalanish rejasi (SFR) 
asosida boshqarish uchun sug’orish kanallarining asosiy ko’rsatkichlari 
to’g’risidagi ma’lumotlarni aniq bilish, shu orqali ta’mirlash uchun kerakli ishlarni 
rejalashtirish lozim. Sug’orish kanallarining asosiy ko’rsatkichlari bu avalam bor 
SFR ishlab chikarishga tadbiq kilinganligi bo’lsa, ikkinchidan sug’orish kanalining 
foydali ish koeffitsiyenti (FIK), yerdan foydalanish koeffitsiyenti, suv taqsimotini 
navbatlab sug’orish orqali amalga oshirilishi, joylarda talab bo’yicha suv berilishi, 
dalalarni sug’orishda yuqori texnologiyalarning qo’llanilishi, hamda suv hisob 
kitobi yo’lga qo’yilganligi hisoblanadi. 
Suvni navbati bilan taqsimlash usuli xo’jaliklararo sug’orish tarmoqlarida 
ham, xo’jalik ichki sug’orish tarmoqlarida ham ishlatilishi mumkin.
Suvni boshqarishda asosan injenerlik gidrotexnik inshootlar o’rni katta 
ahamiyatga ega bo’lib, ular xar xil o’lchamli darg’atlar va suv hisob-kitobi 
inshootlaridir. 
Injenerlik gidrotexnik inshootlarni qurish, hamda joylarda loyihalashda bir 
qator tavsiya va takliflarga amal qilish kerak. 

---

96 
Suv resurslarini boshqarishda quyidagi ko’rsatkichlar asosiy o’rinni 
egallaydi: 
1.
Sug’orish tarmog’ining ekspluatatsion foydali ish koeffitsiyent (FIK);
2.
Suvning o’z vaqtida va kerakli miqdorda yetkazib berish;
3.
Suv taqsimlanishda (suv ta’minoti koeffitsiyenti) irrigatsiya tizimining 
(sug’orish kanalning) boshida va oxirida suv ta’minotining bir xilligi;
4.
Suvdan foydalanish koeffitsiyenti;
5.
Sug’orish usuulining to’g’ri tanlab olinganligi; 
6.
Dalaning FIK va boshqalar. 
Ko’rsatkichlarni normal xolatda ushlab turish uchun sug’orish va kollektor-
zovur tarmoqlariga texnik xizmat ko’rsatish katta ahamiyatga ega, ya’ni:
1.
Sug’orish tormog’ining texnik holati;
2.
Sug’orish tormog’idagi inshootlarning texnik holati;
3.
Nasos qurilmalarining texnik holati;
4.
Kollektor-zovur tormog’ining texnik holati;
5.
Kollektor-zovur tormog’idagi inshootlarning texnik holati va boshqalar. 
Suv resurslarini boshqarishda qishloq xo’jalik ekinlari turi xam katta 
ahamiyat ega hisoblanadi, ya’ni: 
1.
Etishtirilayotgan ekin turi (paxta, bug’doy, bog’, sholi va boshqalar);
2.
Sug’orish dalasining ko’lami (maydoni), ga;
3.
Ekin hosildorligi;
4.
Hosil birligi uchun sarflangan suv miqdori (m
3
/ts); 
5.
Sug’orish suvining mahsuldorligi (ts/m
3
). 
Suv resurslarini boshqarishda atrof-muhitga ta’siri ham inobatga olinishi 
shart, ya’ni:
 
1.
Etishtirilayotgan ekin maydonidagi sizot suvlar sathining chuqurligi, m;
2.
Sug’orish, sizot va kollektor-zovur suvlarining mineralizatsiyasi, ularning 
ximizmi;

---

97 
3.
Tuproqning sho’rlanish darajasi;
4.
Suv manbaalariga va tabiiy pastliklarga tashlanadigan tashlama suvlar 
hajmi;
5.
Kollektor-zovur suvida pestitsidlarning mavjudligi va boshqalar.
 
Akademiklar: A.N.Kostyakov va I.A.SHarov, professor M.F.Natalchuk va 
boshqalarning ilmiy ishlarida suv resurslarini boshqarishning barcha asosiy 
tamoyillari ko’rsatib o’tishgan, ya’ni: 
1.
Gidrografik tamoyil; 
2.
Barcha suv turlari va suvdan foydalanuvchilarning hamma turlarini 
kompleks ravishda hisobga olish; 
3.
Suv xizmatlari uchun haq olish; 
4.
Suvga bo’lgan talab va takliflarni boshqarish; 
5.
Madaniy-texnik va ekologik ehtiyojlarni hisobga olish; 
6.
Suv va yer unumdorligini oshirish; 
7.
Jamoatchilik ishtirokini ta’minlash (suvdan foydalanish rejalarini 
muhokama qilishda suvdan foydalanuvchilarning ishtiroki, xashar va h.); 
8.
Salohiyatni oshirish (kompyuterlashtirish, suv xo’jaligi xodimlarining 
malakasini oshirish) va yuoshqalar. 
Suv resurslarini boshqarishning asosiy omillaridan yana biri, bu tashkiliy 
jihatdan suv taqsimotini gidrografik tamoyil asosida shakllantirishdan hisoblanadi. 
SHu bilan bir qatorda suv iste’molchi uyushma(SIU)larining gidrografik, ya’ni suv 
yo’llari bo’yicha tashkil qilinishi bu judda katta ahamiyat kasb etadi. 
SIUlarda suv resurslarini boshqarish orqali qishloq xo’jalik ekinlaridan 
yuqori va mo’l xosil yetishtirishga imkoniyat yaratiladi.