Irrigatsiya va melioratsiya

yaroqli 
Melioratsiyadan 
sung yaroqli 
rN • N2O 
5,5-8,3 
4,5-8,3 
3,5-4,5 
3,4 
Eruvchi 
xloridlar, % 
0,0-0,01 
0,01-0,05 
0,05-0,1 
0,1-0,15 
harakatchan 
Al, mg/100g 
0-2 
2-5 
5-10 
5 

---

255 
Fraktsiya 
tarkibi 0,01 
mm, % 
20-45 
20-45 
5-10 
5 
Chirindi, % 
1 
1 
1 
1 
Loyqa % 
1-2 
2-5 
5-8 
10 
Qattiqligi 
kg/sm2 
10-20 
10-20 
20-30 
30 
Yalangochligi 
yuq 
kuchsiz 
urta 
kuchli 
Mineral 
tarkibi 
Minerallar 
aralashmasi, 
chirindi 1% 
Minerallar 
aralashmasi, 
chirindi 1% 
Kvarts qumi 
boglangan qum, sog 
Tuproq, govak 
mergel, pirit 1% 
Kvarts qumi, gil, 
tosh minerallar 1% 
I
a va b guruh tuproqlarida meliorativ va boshqa (qumlash, gipslash, ohak 
aralashtirish, mineral o’g’itlash, dukkakli usimliklar - loviya, nuxat yetishtirish) 
ishlar amalga oshirilgach, daraxtzorlar barpo etish va dam olish maydonlari 
Hosil qilish uchun kukalamzorlashtirish mumkin. 
Yer qa’ridan yer yuzasiga kutarilgan jinslarni biologik rekultivatsiya 
uchun yaroqlilik tasnifi 
13.3.2-jadval. 
Jins guruhi 
Yaroqliligi 
Guruxlar 
a 
b 
I 
yaroqli 
unumdor 
imkoniy unumdor 
II 
kam yaroqli 
fizik xususiyatlari 
buyicha 
kimyoviy xususiyatlari 
buyicha 
III 
yaroqsiz 
fizik xususiyatlari 
buyicha 
kimyoviy xususiyatlari 
buyicha 
II
a va b gurux tuproklari (sulfatli, shur, toshli) ustiga I b gurux tuproklari 
kamida 1 m kalinlikda tushalganda haydov ekinlarini ekish, 2 m kalinlikda 
tushalganda esa, daraxtzorlar barpo kilish mumkin. yer haydovga tayyorlanadigan 
bulsa, albatta chirindili katlam hosil kilinadi. 
Mabodo, bu maydonlarda yangi kurilish kilinadigan bulsa, rekultivatsiya 
texnologik jarayonning tarkibiga III gurux gruntlarini inshoot ostida hosil 
kilinadigan xandakka kumish ishlarini ham kiritish kerak buladi. 
Bu ishlarni amalga oshirishda kupincha, relef va gidrologik shart-sharoitlar 
tuskinlik kilishi mumkin. Bu holat karerlarda kuprok uchraydi. Bundan chikadigan 

---

256 
xulosa shuki, buzilgan yerlarning yarokliligini aniklashda nafakat ularning tuprok 
tarkibi, balki bu maydonning relefi, gidrologiyasi va gidrogeologik rejimlarini ham 
tulik bilish, urganish va tegishli ma’lumotlarga ega bulish kerak buladi. 
Rekultivatsiya fakatgina yerlarni mexanik ravishda tekislash va yer usti 
katlamida melioratsiya ishlarini amalga oshirishgina emas, balki bu joylarda 
gidrologik, gidrotermik, havo almashuvini va boshka sharoitlarning normal rejimini 
ta’minlash deganidir. Bunda buzilgan maydonlarda kompleks injener-texnik va 
meliorativ tadbirlarni amalga oshirish, maydonning biologik unumdorligini tiklash 
buyicha ilmiy- texnik rejalarni hudud maydon tuzilmasini tashkil etish ishlari bilan 
chambarchas olib borish kerak buladi. 
Buzilgan maydonlardan kelajakda foydalanish maksadlari buyicha turlicha 
rekultivatsiya ishlari hajmini bajarish va xarajatlar kilish kerak. Masalan, 
daraxtzorlar barpo kilishdagi ish hajmi va xarajatlar bu maydonlarda haydov 
maydonlarini hosil kilishga nisbatan ancha kam buladi. 
«Uzdaverloyiha» instituta tomonidan buzilgan yerlarni rekultivatsiya kilish 
maksadida turli omillarni xujalik nuktai nazaridan baholash buyicha yerlarni tiklash 
boskichlari ishlab chikarilgan. Unga asosan: I boskichda - relef jins va gidrologik 
shart-sharoitlar buyicha tahlil ishlari amalga oshiriladi; II boskichda - kishlok, 
urmon va suv xujalik yunalishlari maksadida bu yerlardan foydalanish mumkinligi 
tahlil kilinadi; III boskichda rekultivatsiya ishlarining hajmi va tarkibining 
murakkabligi buyicha injenerlik nuktai nazaridan baholanadi. 
A. 
haydov maksadidagi foydalaniladigan yerlarda: 
-
tekislash, zax kochirish yoki sug’orish ishlari bajariladi. 
Yaylov va ut urish maksadidagi foydalaniladigan yerlarda: 
tekislash, zaruriyatiga karab kiska muddatli sug’orish yoki zax kochirish 
ishlari bajariladi. Agar bu maydonlarda suv rejimini boshkarish masalasi yechilgan 
bulsa hamda ular hosildor tuproklar bilan koplangan takdirda bu yerlarni «A» gurux 
yer turkumi turlariga mansub etish mumkin. 
V. 
Urmon xujalik maksadida foydalaniladigan yerlarda: 
-
chukur arik olish, suv bilan ta’minlash ishlari bajariladi. Bu maydonlarda 

---

257 
suv rejimining boshkarilish masalasi yechilgach «B» gurux yer turkumi turlariga 
mansub etish mumkin. 
G. Suv xujaligi maksadida foydalaniladigan yerlarda chukur arik olish, suv 
bilan ta’minlash, maydonlarning zaxini kochirish ishlari bajariladi. Bu ishlar tulik 
amalga oshirilgach, bu gurux maydonlari B va V guruxga mansub etilishi mumkin. 
D. Xujalikda cheklangan mikdorda foydalaniladigan yerlarda xandak yoki 2 
yoki 3 pogonali terassa shakllari hosil kilish va kiska muddatli namlashtirish ishlari 
bajariladi. Bu jinslar ustiga kisman unumdor tuprok katlami tushalgandan sung 
ularni B va V guruxga, agarda yer usti suvlari boshkarilsa, «G» gurux yer turkumi 
turlariga mansub etilishi mumkin. 
E. Xujalik faoliyatida foydalanib bulmaydigan yerlarda uch va undan kup 
pogonali terassalar hosil kilinadi, suv bilan ta’minlanadi yoki kiska muddatli 
namlashtirish ishlari olib boriladi. 
Asos katlamning yer yuzasiga aks ta’siri yetmaydigan darajada tuprok 
tushami tushalganda ular «D» gurux, murakkab gidrotexnik inshootlar barpo etilib, 
hosil kilingan terassalar mustahkamlanganda esa, «G» gurux yer turkumi turlariga 
mansub etilishi mumkin. 
Buzilgan yerlardan kelajakda foydalanish buyicha kuyidagi rekultivatsiya 
yunalishlari farklanadi: 
1.
Qishlok xujaligida - haydov maydonlari, ut va utlokzorlar, kup yillik ekin 
maydonlarini hosil kilish. 
2.
Urmon xujaligida - kundalik foydalanish va maxsus (tuprokni himoya 
kilish, tibbiy himoya, suv saklash va h.k.) maksadlarda daraxtzorlar barpo kilish. 
3.
Suv xujaligida - turli maksadlarga xizmat kiladigan suv havzalari (suv 
omborlari, balik va parranda ustirish havzalari) barpo etish. 
4.
hordik chikarish uchun - boglar, sport havzalari, plyajlar barpo kilish. 
5.
Arxitektura nuktai nazaridan - daraxtzorlar, kukalamzorlar barpo etish.