ҚИРҚ олтинчи илмий-амалий конференцияси материаллари

Foydalanilgan adabiyotlar
1.
Abu Rayhon Beruniy, Qadimgi xalqlardan qolgan yodgorliklar. Toshkent. Fan. 
1968-y. 486 bet. 
2.
Avesto: Tarixiy-madaniy yodgorlik. Asqar Mahkam tarjimasi. Toshkent. Sharq. 
2001-y. 384 bet. 
H.H.Kamilova va boshqalar, XIX-XX asr boshlarida o‘zbek milliy 
kostyumi. Uslubiy ko‘rsatma. Toshkent. TTESI. 2007-y. 
 
 
САНОАТГА ЯНГИ ЗАМОНАВИЙ ТЕХНОЛОГИЯЛАРНИ 
ТАДБИҚ ЭТИШНИНГ ДОЛЗАРБ МУАММОЛАРИ ШЎЪБАСИ 
POLIMETILENDI(TIO)AMIDOFOSFATLAR ASOSIDA MURAKKAB 
POLIMER O‘G‘ITLAR OLISH VA QO‘LLASH 
 
 
Berdiyarov O‘ktam Termiz davlat universiteti magistranti 
Ilmiy rahbar: kimyo fanlari doktori, Eshqurbonov Furqat Bozorovich 
 
Tarkibida azot, oltingugurt, kislorod va fosfor tutgan polekondensatsiyalanish 
reaksiyasi asosida reaksion aktiv polimer va oligomerlar sintezi bo‘yicha bir qator 
olimlar ilmiy izlanishlar olib borishgan. Olingan birikmalardan turli maqsadlarda 
jumladan; Korroziya ingibitori, antioksidant, plassifikator va boshqa maqsadlarda 
ishlatilgan. [1]. Hozirgi kunda o‘g‘itlarga qolaversa polimer o‘g‘itlarga bo‘lgan talabni 
inobatga olib ushbu yo‘nalish bo‘yicha ilmiy tadqiqot ishlarini olib borish muhim 
ahamiyatga ega. 

---

~ 236 ~ 
Polimetilendi(tio)amidofosfat oq granulali kristalldir. Suvda eriydi, organik 
erituvchilarda erimaydi. Erish harorati - 117,3 
℃
. Suvli eritmasi kuchli kislotali muhitga 
ega, 1% eritmasida pH - 1,89 ga teng. Modda yomon termik barqarorlikka ega va 
isitishda oson parchalanadi. 
Ushbu tadqiqotning maqsadi, texnologik parametrlarning mochevina va 
tiomochevinaning ortofosfat kislotasi bilan o‘zaro ta’siri kondensatsiyasiga va ularning 
massa oligomerizatsiyasi jarayoniga ta’sirini baholash edi. 
Ma’lumki, mochevina birikmalarining massadagi o‘zaro ta’siri ularning 
tuzilishiga, konsentratsiyasiga va boshqa omillarga bog‘liq va reaksiyalarda 
konsentratsiya ta’sirini hisobga olish ba’zi hollarda reaktivlarning ularning reaktivligiga 
ta’sirini baholashga imkon beradi. 
Suvsiz muhitdagi azotli va fosforli oligomerlarini sintez qilishda reaksiya 
avvalida diamidofosfatlar quyidagi sxema bo‘yicha hosil bo‘ladi: 
NH
2
H
2
N
C
HO
OH
P
X
OH
O
+
H
2
N
C
P
X
OH
O
O
O
NH
2
C
X
NH
3
Bu yerda Х – O va S 
Ortofosfat kislotasi va karbamidning nisbati 1:2 ni tashkil qiladi. Kondensatsiya 
karbamid eritmasida 408-413 K haroratda amalga oshiriladi.
Dastlab 55-70% (tio)mochevina kiritiladi, shundan so‘ng mahsulot soviydi va 
qolgan (tio)mochevina qo‘shiladi [1]. 
Keyin 
olingan 
mahsulotga 
hisoblangan 
formalin 
miqdori 
qo‘shilib, 
formaldegidning di(tio)amidofosfatlar bilan kondensatsiyalanish jarayoni suvli muhitda 
333 K haroratda o‘tkazildi. 
Formaldegidning di(tio)amidofosfatlar bilan reaktsiyasini quyidagicha ko‘rsatish 
mumkin: 
CH
2
O
n
+
H
2
N
C
P
X
OH
O
O
O
NH
2
C
X
CH
2
H
2
N
C
P
X
OH
O
O
O
NH
C
X
HN
C
P
X
OH
O
O
O
NH
C
X
H
2
O
H
Bu yerda Х – O va S 
Formaldegidning diamidofosfatlar bilan o‘zaro ta’siri natijasida hosil bo‘lgan 
mahsulot quyidagi xususiyatlarga ega: oq qattiq, uchmaydigan, asosiy tarkibiy qism 
98,7%, aralashmalar 1,3%. Ishchi eritmani olish uchun 50-55% gacha suyultiriladi. 
Ushbu birikmaning tarkibi UB, IQ spektral va elementar tahlillar bilan 
tasdiqlangan. IQ-spektrlari UR-20 asbobida qayd etildi. Namunalar uchun kaliy 
bromidli tabletkalardagi moddalarni to‘xtatib turish usuli ishlatilgan. 
Qumqo‘rg‘on suv ombori cho‘kindi qatlamidan olingan bentonit va 
polimetilendi(tio)amidofosfatni laboratoriya sharoitida 10:1 nisbatta modifikatsiyalab 
olingan kompozit murakkab polimer o‘g‘itlarning tuproq unumdorligi va paxta 

---

~ 237 ~ 
hosildorligiga ta’siri o‘rganildi. O‘rganish maqsadida, Bobotog‘ va Boysun tog‘ 
tizmalari oralig‘ida dehqonchilikni rivojlantirish uchun qulay bir geografik muhitda 
joylashgan O‘zPITI ning Surxondaryo filiali dalasida tajriba o‘tkazilgan. 
Tajriba sinov dalalarida o‘tkazilgan tadqiqotlar natijasiga ko‘ra, o‘g‘it berilmagan 
1-nazorat variantida g‘o‘zadan gektaridan o‘rtacha 20,3 sentner hosil olingan bo‘lsa, 
bentonit va polimetilenditioamidofosfat bilan o‘g‘itlangan 2-variantda gektaridan 
olingan hosil 37,2 sentnergacha ko‘paydi. Bentonit va polimetilendiamidofosfat bilan 
o‘g‘itlangan 3-variantda gektaridan olingan o‘rtacha hosildorlik 38,0 sentnerga yetdi 
yoki eng ko‘p hosil olingan. 
Xulosa: Polimetilendi(tio)amidofosfat hosil bo‘lish reaksiyalari o‘rganildi. 
Polimetilendi(tio)amidofosfatning kimyoviy va fizik xususiyatlari va IQ spektri 
o‘rganilib, mahsulotning tarkibiga boshlang‘ich reagentlar nisbatining ta’siri isbotlandi. 
Tajriba 
dalasida 
o‘tkazilgan 
tadqiqot 
natijalariga 
ko‘ra 
bentonit 
va 
polimetilendiamidofosfat bilan o‘g‘itlangan variantda hosildorlik yuqori ekanligi 
aniqlandi.