Iqtisodiyoti

2. Qishloq xo‘jaligida moddiy-texnika resurslaridan foydalanish 
holati va samaradorligini tavsiflovchi ko‘rsatkichlar. 
Qishloq xo‘jalik korxonalarini moddiy-texnika resurslari bilan 
talab darajasida ta’minlashga doimo katta e’tibor berilmoqda. Chunki bu 
sarflanadigan mehnat hamda mablag‘ xarajatlari kamayishi, mehnat 
unumdorligi yuksalib, foyda summasi ko‘payishi uchun imkoniyat 
yaratadi. Shunday ekan, qishloq xo‘jalik korxonalarining moddiy-
texnika vositalari bilan ta’minlanganlik holati va ulardan foydalanish 
samaradorligini tahlil qilib borish talab etiladi. Buning uchun quyidagi 
ko‘rsatkichlardan foydalanish mumkin:

---

213 
a) qishloq xo‘jalik korxonalarining moddiy-texnika resurslari bilan 
ta’minlanganlik darajasi. Uning darajasini quyidagi formula yordamida 
aniqlanadi: 
QXY
MTRq
MTRtd
=
Bunda: 
MTRtd – 
moddiy-texnika resurslari bilan ta’minlanganlik 
darajasi, so‘m/gektar; 
MTRq 
– xo‘jalikdagi moddiy-texnika resurslarining qiymati, 
ming so‘m. 
Bu ko‘rsatkich yordamida har bir xo‘jalik ixtiyoridagi 
foydalanilayotgan 1 gektar qishloq xo‘jalik yeriga yoki ekin maydoniga 
necha so‘mlik moddiy-texnika resurslari to‘g‘ri kelishi aniqlanadi. 
Uning miqdori me’yor darajasida bo‘lishi lozim. Bu umumiy ko‘rsatkich 
maqsad va vazifalardan kelib chiqqan holda boshqa aniq ko‘rsatkichlar 
yordamida yanada aniqlashtiriladi. 
Ma’lumki, xo‘jaliklar o‘z faoliyatida amalga oshiradigan ishlarni 
tez va sifatli bajarishga intiladi, bu jarayonda texnika vositalari o‘rtasida 
mutanosiblikni ta’minlashga alohida e’tibor berilishi lozim. Chunki, 
traktorlar ko‘p, ularga tirkaladigan mexanizmlar kam yoki aksi bo‘lsa, 
kutilgan samaraga erishib bo‘lmaydi. Chorva hayvonlari ko‘p bo‘lib, 
yem-xashak kam bo‘lishi ham foydasizdir. Demak, korxonalar samarali 
muvozanatdagi moddiy-texnika resurslari bilan talab darajasida 
ta’minlangan bo‘lishlari kerak. 
b) korxonalarning energetik resurslar bilan ta’minlanganlik 
darajasi. Uning miqdori xo‘jalikdagi jami energetik resurslar quvvatini 
(ot kuchi hisobida) foydalanilayotgan qishloq xo‘jalik yerlari yoki ekin 
maydoniga taqsimlab aniqlanadi. Bunda quyidagi formuladan 
foydalanish mumkin: 
)
(
Qxy
Em
ERq
Et
=
Bunda: 
ERq
– jami energetik resurslar quvvati (ot kuchida); 
Em (Qxy)
– jami ekin maydoni (qishloq xo‘jalik yerlari). 
d) mehnatning energetik resurslar bilan qurollanganlik darajasi. U 
jami energetik resurslar quvvatini (ot kuchida) xodimlarning o‘rtacha 
yillik soniga taqsimlab aniqlanadi. Bunda ushbu formuladan 
foydalanish mumkin: 
Xs
ERq
Eq
=

---

214 
Bunda:
Xs
- xodimlarining o‘rtacha yillik soni (kishi). 
e) ishlarning mexanizatsiyalashganlik darajasi. Bu ko‘rsatkichni 
aniqlash uchun traktor, mexanizmlar, mashinalar yordamida bajarilgan 
ish hajmi korxona bo‘yicha bajarilgan jami ishlar hajmiga taqsimlanadi 
va natija 100 ga ko‘paytiriladi. U quyidagi formula yordamida 
aniqlanadi: 
100
x
Ji
Mi
Md
=
Bunda: 
Md
– ishlab chiqarishning mexanizatsiyalashganlik darajasi, 
foizda; 
Mi
– mashina, traktorlar, mexanizmlar yordamida bajarilgan ish; 
Ji
– jami bajarilgan ish miqdori. 
Bu ko‘rsatkich umumiy yoki ayrim ish, ekin turlari bo‘yicha 
aniqlanishi mumkin. Masalan, ekinlarni ekish, ularga ishlov berish, 
hosilini yig‘ishtirib olish, sigirlarni sog‘ish va hokazo.
f) yangi texnikalardan, texnologiyalardan foydalanish natijasida 
xarajatlarning tejalishi. Uning darajasini aniqlash uchun yangi texnika, 
texnologiya joriy etilmasdan avval qilingan xarajatlardan ular joriy 
etilganidan so‘ng qilingan xarajatlar miqdori, summasi ayrilib, 
aniqlangan raqam dastlabki xarajatlarga taqsimlanadi va natija 100 ga 
ko‘paytiriladi. Uni quyidagi formula yordamida aniqlash mumkin: 
100
1
2
1