«iqtisodiyotda yozuv texnikasi» fanidan

“qimmatbaho 
qog‘ozlar, valyuta, tovar narxining pasayishidan foydalanuvchi birja chayqovchilari”
 
(IL,6). Bu tushuncha iqtisodchilar tilida ayiqlar deb 
ataladi 
O‘zbek tilida etuk so‘zidan etuklik yasalgan. Bu “jismoniy jihatdan to‘la 
rivojlanganlik, kamolatga etganlik, bilimli, ilmlilik” ma’nolarini anglatadi. Iqtisodiyotda 
esa etuklik maxsus termin sifatida quyidagi defirinitsiyaga ega: “Tovarni sotish 
sur’atlarining asta-sekin pasayish davri” (IL) To‘g‘ri, bu kabi terminlar kam miqdorni 
tashkil etadi. Biroq, iqtisodiyot terminologiyasida semantik-sintaktik usul bilan yasalgan, 
ya’ni birikma terminlar tez-tez qo‘llanib turilishi mumkinligini tasdiqlovchi o‘nlab 
dalillarga egamiz. Fikrimizning tasdig‘i uchun ayrim misollarga murojaat etamiz. 
Biror komponenti boshqa sohaning “mulki” bo‘lgan leksema, obrazli qilib 
aytganda, “etti uxlab tushga kirmaydigan” so‘zlardan ham iborat bo‘lishi mumkin. “Ona 
jamiyat nazoratida bo‘lgan, bosh aktsionerlik korxonasining shoxobchasi”. “Ishbilarmon 
lug‘ati”dan olingan bu definitsiya
 
qiz jamiyat
deb atalgan. Ko‘rinadiki, iqtisodiyotda, 
birinchidan 
ona jamiyat
, ikkinchidan 
qiz jamiyat
terminlari mavjud bo‘lib, uning 
ona va 
qiz
leksemalari bu fanga va amaliyotga mutlaqo aloqador emas. Shu bilan birga, bu 
birikmalar o‘ziga tegishli leksemalar qurshovida, ya’ni birikmalar tarkibida iqtisodiy 
mazmun kasb etgan. Bunday o‘ziga xos “ajib” birikma terminlar jumlasiga yana 
tavakkal 
kapital, suzuvchi protsent, oltin qamal, valyuta qamali, qalqon kredit, iqtisodiy dastak
 
kabilarni misol qilib keltirish mumkin. Quyidagi misolga ham e’tibor beraylik: 
“...Pinxoniy bozor deganda qonunchilik tomonidan taqiqlangan tovar va xizmatlar bilan 
oldi-sotdi qilish yoki faoliyat bilan shug‘ullanish tushuniladi” (BINA. 22-b). “To‘yingan 
bozor” ya’ni tovarlar talabga etarli bo‘lgan bozor (BINA,14-b). Shubxali kreditlar deb 3 
to‘lov davrida foiz yig‘indisi to‘lanmagan va 1 marta asosiy qarz yig‘indisi to‘lanmagan 
kreditlarga aytiladi (Kredit, 101-b). 
Shunday qilib, to‘plangan materiallarni tahlil qilish natijasida metaforik o‘xshatish 
asosida semantik-sintaktik usulda termin yasashning ko‘lami kengroq ekanligi ayon 
bo‘ldi. Bu jarayonda o‘zbek tilining quyidagi leksik qatlamlari, aniqroq qilib aytganda, 
terminologik tizimlarining “boyligi”dan foydalanib kelinmoqda, ya’ni ular boshqa 
leksemalar qurshovida iqtisodiyot terminologiyasining “mulki”ga aylanib qolmoqda: 
30.......
 
Matematik terminlar iqtisod termini vazifasini bajarib 
kelishi mumkin: Masalan: 
chorak reja, normativ 
qiymat, differentsial renta, yig‘ma ko‘rsatkich, ish 
haqi darajasi, daromadning qoldig‘i, iqtisodiy 

---

integratsiya, bozor hajmi, nisbiy daraja, narx darajasi, 
foyda miqdori, qiymat o‘lchovi, bo‘linma, qiymat 
solig‘i; 
Yana misollar keltiramiz: 
Bank va mijoz tomonidan belgilanadigan garov qiymati 
shu mulkning balans qiymatidan farq qilishi mumkin
(Mulkdor, 26, 1997). 
Iqtisodiyot bir 
maromda, muttasil rivojlanib borishi uchun I bo‘linma mahsuloti resurs bozoridagi 
talabga, II bo‘linma mahsuloti tovar bozoridagi talabga mos bo‘lishi mumkin
(
Iq. Naz. 
396.) 
Qoplash koeffitsenti-barcha likvidli mablag‘larning qanchalik darajada qisqa 
muddatli majburiyatlarning jami yig‘indisini
qoplay olishini ko‘rsatadi
(Kredit, 62-b.) 
Bank mijozning arizasida ko‘rsatilgan kredit yig‘indisining asoslanganligini tekshirishi 
shart
(Kredit, 67-b.)
2. 
Texnika vositalari va ularning qismlari hamda atributlarini anglatuvchi terminlar. 
Masalan: