Iqtisodiyot va Turizm Fakulteti 3-1 Mar-20 guruh talabasi

Forobiy hamda Ibn Sino asarlaridagi iqtisodiy qarashlar


Ibn Sino (980-1037)ning fikricha: «Hayvon tabiat ne’matlariga qanoat qiladi, odamlarga esa tabiat ne’matlari kamlik qiladi, u ovqat, kiyim-kechak va uy-joyga extiyoj sezadi. Hayvon tabiat ne’matlarini o’zlashtirib oladi, odam esa o’z mehnati bilan o’ziga ovqat, kiyim, joy yaratadi. Shu maqsadda inson dehqonchilik va hunarmandchilik bilan shug’ullanishi kerak».

Tarixda shunday voqea bo’lib o’tganligi qayd etiladi. Qomusiy olim Ibn Sino Arastuning «Metafizika» asarini 40 marta o’qib ham tushuna olmagan ekan. U surunkali mutaoladan charchagan , bozor aylanishni ixtiyor etadi. Baxtli tasodifni qarangki, bozordan harid qilgan kitobi Forobiyning Arastu asariga yozgan sharxlari ekan. Ibn Sino kitobni bir marta o’qib chiqishdayok Arastuning «Metafizika» asari mohiyatiga to’la tushunib etadi. Donishmand hikmatlarida insonning kasb-hunar, san’atdagi fazilatlari har doim ham tug’ma bo’lavermasligi, ko’pincha ular mehnat mashaqqati va iroda yo’li bilan ruyobga chiqishi qayd etiladi. Shubhasiz, bu ikki qobiliyat o’zaro uyg’unlashganda rivojlanish bo’ladi.

Forobiy (873-950) O’rta asr davri tabiiy-ilmiy va ijtimoiy bilimlarning qariyib barcha sohalarini o’z ichiga oluvchi 160 dan ortiq risola yaratgan «qomusiy olim sifatida tan olinadi. Uning Sharq olamidagi shuhrati shu darajaga etdiki, uni Aristotel (Arastu)dan keyingi yirik mutafakkir- «muallimas -«soniy» - «ikkinchi muallim» deb atay boshladilar.

Forobiyning fozil (ideal) davlat, hokimlar to’g’risidagi

g’oyalari nihoyatda ahamiyatlidir, o’zaro yordam va dustlikning zarurligi ko’rsatiladi. Masalan, shahar tartibotida eng asosiy narsa mulk, noz-ne’matlarni to’g’ri taqsimlash ekanligi qayd etilgan. Arastu g’oyalari rivojlantirilib, avvalo er va joylarning miqdori, keyin ularning egalari va tutgan o’rinlari, so’ngra nihoyatda zarur hisoblanuvchi oziq-ovqat, ekin ekiladigan erlar, saroy va shaxsiy uylarning miqdori hisobga olinishi kerakligi ko’rsatiladi. Fozillar shaxri xoqimining fazilatlari haqidagi fikrlar nihoyatda qimmatlidir. Forobiy tadqiqotlarining yana bir muhim jihati shuki, u ko’p (yunon, arab va b. ) tillarni bilgan, boshqa olim asarlarini tahlil etgan, sharxlagan va izohlagan.

Forobiy fikricha , baxtga erishish maqsadida o’zaro yordam bergan xalq fazilatli xalqdir. Shu tartibda barcha xalqlar baxtga erishish uchun bir-biriga yordam berishsa, butun er yuzi fazilatli bo’ladi. O’ylashimizcha, yangi XXI asrda turgan deyarli barcha davlatlar ham shu to’xtamga kelmoqdalar.

«Kim rahbar bo’la oladi?»degan savol bundan ming yillar avval ham buyuk donishmandlarni qiziqtirgan ekan. Abu Nasr ibn Muhammad Forobiy «Fozil odamlar shahri» nomli asarida bo’lajak rahbarlarning asosiy fazilatlari to’g’risida oqilona mushoxada yuritgan, 12 fozilat berilgan. Olimning ayniqsa «Fozil odamlar shaxri» asari diqqatga sazovar bo’lib, unda mamlakatni boshqarish, xoqimlar faoliyati, iqtisodiyotni olib borish bilan bog’liq bo’lgan muhim g’oyalar keltiriladi. Shuni ham ta’kidlab o’tish kerakki, Forobiy o’z ustozi Arastu g’oyalarini har tomonlama talqin etadi va uni to’ldirishga harakat qiladi, jamiyat shakllanishi uchun moddiy ehtiyojlarning ahamiyati haqidagi ta’limotni yaratdi, iqtisodiyot fanida muhim bo’lgan «Ehtiyoj»

ni ta’riflab berdi. U moddiy boyliklar yaratishda mehnatning va mehnat qurollari o’rnini aniqlab berdi. Ayniqsa, «mehnat taqsimoti» masalalari mutafakkir asarlarida yaxshi yoritib berilgan. Mehnat taqsimoti tufayli ishlab chiqarish rivojlanadi, chunki vaqtdan yutiladi, ishlovchilarning kasb-mahorati ortadi, texnik moslamalar kiritish uchun asos yuzaga keladi, ya’ni o’z davrida hamma ishni bir odam (usta) bajarishi mumkin bo’lgan holatdan, har bir operastiyani maxsus kishilarga bo’lib berish afzalligi ko’rsatiladi («Qushni so’ysa ham, qassob so’ysin»). Mehnat taqsimoti to’g’risidagi g’oya taniqli iqtisodchi Adam Smit ta’limotining (XVIII asr) asosidir.