125
xizmatlar miqdori. Ya'ni, real daromad aholining ixtiyorida bo`lgan daromadning
xarid quvvatini bildiradi.
Aholining nominal pul daromadlari turli
manbalar hisobiga shakllanib, ulardan
asosiylari quyidagilar hisoblanadi:
a)
ishlab chiqarish omillari hisobiga olinadigan daromad;
b)
davlat yordam dasturlari bo`yicha to`lov va imtiyozlar shaklidagi pul tushumlari;
c)
moliya-kredit tizimi orqali olinadigan pud daromadlari.
Korxona daromadlari:
Mahsulotni sotishdan tushgan tushum va sotishdan
tashqari daromadlardan tashkil topadi.
Tushum
-
bu yuklangan mahsulot uchun
korxonaning hisob-kitob raqamiga kelib tushgan pul mablag’laridir. Tushum miqdori
- ikkita omildan bog’liq bo`ladi: ishlab chiqarilgan va sotilgan mahsulot hajmi
hamda korxonaning sotish narxi. Sotish narxi ishlab chiqarish narxi (tannarx plyus
foyda) va soliqlarga asoslanib belgilanadi. Tushum miqdori - ikkita omildan bog’liq
bo`ladi: ishlab chiqarilgan va sotilgan mahsulot hajmi hamda korxonaning sotish
narxi.
5.2.
Foyda ko`rinishlari va ularni hisoblash usullari.
Sanoat va uning barcha bo`g’inlari ishini
tavsiflovchi muhim sifat
ko`rsatkichlaridan biri foyda va rentabellikdir.
Foyda
-
korxona
pul daromadlaridan sarflangan barcha
xarajatlar
chiqarib
tashlangandan keyin qolgan qismiga aytiladi. Korxonalarda tovar va xizmatlarni
sotishdan olingan mablag’lar ularning pul tushumlari yoki pul daromadlari deyiladi.
Foyda — tovarlar va xizmatlarni sotishdan olingan daromadning bu tovarlarni
ishlab chiqarish va sotish xarajatlaridan ortiq qismi.
Foyda – korxona va
tadbirkorlar
xo’jalik va
moliyaviy faoliyati natijalarini va ishlab
chiqarish samaradorligini
belgilovchi asosiy va umumiy ko`rsatkichlardan biri sanaladi. Foyda pul bahosida
ifodalanadi va korxona faoliyati hamda uning rentabellik darajasini tavsiflab beradi.
Korxona faoliyatining miqdor va sifat ko`rsatkichlari moddiy, mehnat va pul
resurslaridan foydalanishning samaradorlik darajasi,
olingan foyda miqdori va
rentabellik darajasi bilan belgilanadi.
126
Foyda - kengaytirilgan takror ishlab chiqarishning asosiy manbalaridan biridir.
Bozor iqtisodiyoti sharoitida korxona sof daromadining formasi bu foyda bo`lib
hisoblanadi.
Foyda korxonada iqtisodiy rag’batlantirish fondini yaratish, korxona xodimlarini
moddiy rag’batlantirish, kapital qo`yilmalar, investitsiyalarni, ilmiy tadqiqot ishlarini,
asbob-uskunalarni modernizatsiyalash, innovatsion faoliyatni moliyalash, korxona
aylanma mablag’larini yaratish, har xil sabablarga ko`ra korxona tomonidan ko`rilgan
zararlarni qoplash, bankning uzoq muddatli kreditlari uchun to`planadigan
foizlarni
va umuman shu muddatli kreditlarni qoplash manbaidir.
Foyda samaradorlik ko`rsatkichlari va korxona hamda birlashmalar, yakka
ishlab chiqaruvchilar vа xususiy tadbirkorlar xarajatlarini qoplash manbai
funktsiyalarini bajaradi.
Foyda - davlat byudjeti vositalarining asosiy manbai bo`lib hisoblanadi va uzoq
muddatli strategik hamda joriy rejalarda tasdiqlangan ko`rsatkichlar tarkibiga kiradi.
Iqtisodiy mohiyati jihatidan foyda sof daromadning bir qismi bo`lib hisoblanadi. Sof
daromad qo`shimcha mehnat bilan yaratilgan qiymat bo`lib,
miqdor jihatdan
mahsulot qiymatidan uning tannarxi chegirib tashlangandan keyin qolgan qismidir.
Sof daromad mustaqil kategoriya sifatida namoyon bo`ladi va ishlab chiqarish
munosabatlarining ma`lum tomonlarini ifoda etadi.
Jamiyatning sof daromadi ikki ko`rinishda bo`ladi:
1.
Davlatning markazlashtirilgan sof daromadi.
2.
Korxonaning sof daromadi.
Korxonalarda yaratiladigan sof daromadning bir qismi davlat byudjetiga soliq
sifatida o`tkaziladi.
Mulk shaklidan qat`iy nazar, moliya yilida soliq solinadigan foydaga ega
bo`lgan yuridik shaxslar daromaddan soliq to`lovchilar hisoblanadi.
Korxonalar foyda solig’i bo`yicha byudjet bilan
hisob-kitoblarni mustaqil
ravishda amalga oshiradilar. Jami daromad bilan chegirmalar o`rtasidagi farq sifatida
hisoblangan foyda soliq solish ob`yekti bo`lib hisoblanadi.
Mahsulot ishlab chiqarish va sotishdan olinadigan foyda quyidagicha aniqlanadi:
