"iqtisodiyot va menejment "

Bozorda narx uchta guruh omil natijasida shakllanadi: 
1.
Talab omillari (bozorda o`xshash tovarlar mavjudligi va ularning narxlari, bozorga 
kirish, xaridorlar daromadi, talablari, talabga yo`naltirilgan narx). 
2.
Xarajat omillari (ishlab chiqarish xarajatlari, marketing xarajatlari, foyda). 
3.
Raqobat omillari (tarmoqdagi firmalar soni, aynan o`xshash import tovarlari, 
raqobatchilar tovarlariga bo`lgan narxni bilish. 
Asosiy narxni belgilash uslubi quyidagilardan iborat: 

narxlashtirish masalasi qo`yiladi;

talab aniqlanadi; 

xarajatlari baholanadi; 

raqobatchilar tovari va narx tahlil qilinadi;

narxni shakllantirish uslubi tanlanadi; 

oxirgi natijaviy narx o`rnatiladi. 

---

117 
«O`rtacha xarajatlar plyus foyda» tamoyili bo`yicha narx belgilash tovarning 
tannarxiga muayyan ustama qo`yishdan iborat bo`lib, narx belgilashning eng oddiy 
usuli hisoblanadi. Ustama narx miqdori tovar turiga qarab, juda keng chegaralarda 
tebranib turadi. Shuningdek, tovarning ishlab chiqaruvchidan pirovard natijada 
iste`molchiga yetib borishga qarab oxirgi narx ulgurji va chakana savdo qo`yadigan 
ustama narxlar yakunini ifodalaydi.
«Ko`zlangan foyda normasi» olishni ta`minlaydigan narx belgilash usulini 
qo`llaydigan ishlab chiqaruvchilar oldindan sarf etilgan kapital uchun muayyan 
qaytim foiz olishga intiladilar. Bu usul o`rtacha solishtirma xarajatlarni hisoblashga 
asoslanadi. 
Narxni chegaraviy xarajatlar bo`yicha belgilash usulini qo`llash bilan firma 
mahsulotning qo`shimcha hajmi birligini bu mahsulotni ishlab chiqarishning alohida 
qiymatiga sotadi, bu holda xarajatlarning faqat bir qismi qoplanadi, foyda amalga 
oshmaydi. Narx belgilashning bu strategiyasi agar firma ishni to`xtatish xavfi ostida 
qolgan va foydalanadigan ishchi kuchini saqlab qolishni xohlagan sharoitlarda naf 
keltirishi mumkin. 
Savdoda do`konlarga xaridorlarning kelishini ko`paytirish uchun sotuvchilar 
ayrim tovarlarni to`liq xarajatlaridan pastroq baholab, «jalb etuvchi» narxlar 
yaratadilar. Xaridorlar ko`payadi, ular arzon narxdagi tovarlar bilan birga bunga 
qo`shimcha ravishda narxi me`yorda bo`lgan tovarlarni ham xarid qiladilar.
Davlatning narx siyosati bozor iqtiodiyotiga o’tish sharoitida narxlarni 
erkinlashtirish va milliy bozor narxlarini jahon bozori narxlariga yaqinlashtirishga 
qaratiladi. 
Narxlarni erkinlashtirishdan ko’zlangan maqsad:
1)
xom ashyo bilan mahsulot ayrim turlari narxlari o’rtasidagi nomutanoiblikni 
yumshatish;
2)
narx bilan aholi daromadlari va korxonalar foydasi o’rtasidagi mutanosiblikka 
erishish;
3)
investittsion tovarlar, iste`mol tovarlari va xizmatlar narxlarining oqilona 
nisbatini ta`minlash;

---

118 
4)
ishlab chiqarish voitalari, xalq iste`mol tovarlari, bajarilgan ishlar va 
xizmatlarning erkin narxlari hamda tariflariga o’tish;
5)
milliy bozor narxlarini jahon bozori narxlariga yakinlashtirish.