"iqtisodiyot va menejment "

4.3. Mahsulot bahosi va baho funktsiyalari. 
Iqtisodiyot nazariyasida qiymat va tannarx masalasi alohida ahamiyat kasb etadi. 
Jumladan, qiymat tushunchasi borasida bir qator munozarali fikrlar mavjud. Ayrim 
iqtisodchi olimlar tovarning qiymatini uning natijaliligi bilan bog‘lasalar, ayrimlari 
tovar qiymati - tovar ishlab chiqaruvchilarning tovardа gavdalangan va unda 
moddiylashgan ijtimoiy mehnati, deb hisoblaydilar. Boshqalari esa tovarning 
qiymatini ushbu tovarga bo‘lgan talab va taklif, ya`ni tovarning noyobligi belgilaydi, 
deb hisoblaydilar. Umuman olganda, tovarning qiymati uning boshqa tovarga 
ayirboshlana olish darajasiни aniqlash uchun zarurdir. Narx (baho) va qiymat 
tushunchalari orasida deyarli farq yo‘q. Faqatgina narx (baho) - bu tovar qiymatining 
puldagi ifodasidir xolos. Narx bozor kategoriyasi bo`lib, tovarlar ayirboshlanganda 
yuz beradigan munosabatlarni anglatadi.
Narx
nazariy jihatdan olganda tovar qiymatining puldagi ifodasi, qiymatining 
bozordagi ko`rinishidir. 
Baho siyosati
- bu davlatning iqtisodiy siyosati va iqtisodiy strategiyasining 
muhim 
ajralmas 
qismidir. 
Shu 
sababli 
ijtimoiy-iqtisodiy 
taraqqiyotni 
jadallashtirishda, mehnatkashlarning tashabbusi va omilkorligini rivojlantirishda 
baho belgilash siyosati alohida o`rin egallaydi. Bahoni xo`jalik mexanizmi va o`zini 
o`zi pul bilan ta`minlashning ko`tarib turuvchi ustuni deyish mumkin. Jamoaning va 
ayrim xodimning daromadlari, ular iqtisodiy manfaatlari narxning, ya`ni bahoning 
to`g’ri belgilanishiga bog’liqdir. 
Baho bamisoli barometr kabi bozor holatini ko`rsatib turadi, u pasayib ketsa, 
tovar bozori kasodga uchraydi, tovar nafsiz bo`lib, uni boshqa tovar bilan 
almashtirish yoki uning sifatini yaxshilash zarurligi kun tartibiga qo`yiladi.
Baho pul muomalasi holatiga, kreditlash samaradorligi va iqtisodiyotning 
moliyaviy sog’lomligi bilan bog’liq. Davlatning, korxona(firma)lar va ularda 
ishlovchilarning, umuman aholining o`zaro rejali bog’lanishi baho yordamida amalga 
oshiriladi, ijtimoiy resurslardan foydalanish ta`minlanadi, yalpi ichki mahsulotni 
hisobga olish va taqsimlash amalga oshiriladi. Bahoni tovar qiymati belgilaydi, 
ammo bozor iqtisodi sharoitida u aniq qiymatdan yuqori yoki kam bo`lishi mumkin, 

---

112 
bu esa bozordagi o`sha mahsulotga bo`lgan talab va taklifga bog’liq bo`ladi. Tovar 
bahosining darajasi, shuningdek, tovarning ijtimoiy foydaliligi darajasi va boshqa 
tovarlar o`rnini bosa olishi, muomaladagi pulning xarid quvvatiga ham bog’liq 
bo`ladi. Bozor iqtisodiyoti sharoitida baho yordamida korxonalar ishlab chiqarishini 
tashkil etishning asosiy muommolaridan biri, nima ishlab chiqarish foydali 
ekanligini hal etadi. Baho tovar taklifi, aholining to`lov qobiliyati, ishlab chiqarish 
resurslarining oshib yoki kamayib ketishi to`g’risida korxona egalariga axborot 
beruvchi vosita hamdir. Bahoning yana bir vazifasi qiymat o`lchovidir, bunda 
qilingan xarajatlar va olingan natija ma`lum bir narx yordamida hisob-kitob qilinadi. 
Xo`jalik yuritish amaliyotida esa baho muhim iqtisodiy vosita, dastak deb 
qaraladi. Ma`lumki, qiymat ishlab chiqarish kategoriyasi bo`lib, ishlab chiqarishdagi 
mehnat sarflanishi bilan bog’liq munosabatlarni ifoda etadi. Tovarning yaratilishida 
moddiylashgan va jonli mehnat sarf etiladi. Ularning majmuasi qiymatdir. Ammo 
qiymat har qanday mehnat sarfi emas. qiymat tovarni yaratishga ketgan ijtimoiy zarur 
mehnat sarfi, aniqrog’i ehtiyojni qondira olgani sababli bozorda tan olingan mehnat 
sarfidir, chunki mehnatning bir qismini, agar u kerakli bo`lmasa, bozor inkor etadi 
va shu qismi qiymatni yaratishda ishtirok etmaydi. Muayyan baho sharoitida ko`proq 
foyda olish uchun xarajatlarni kamaytirish zarur. 
Baholar tovar-pul munosabatlari muomalasining shakli va realizatsiya 
qilinadigan mahsulot turiga ko`ra farqlanadi. Ammo bahoning turlari bir biri bilan 
o`zaro bog’liq bo`lib, ular yagona tizimni tashkil etadi. Mazkur tizimning muhim 
elementlari quyidagilardir: 
a)